01. AS PEDRAS DA COSTA DA MORTE

Baixo os profundos cantís, no Roncudo e noutros penedos da Costa da Morte, os percebeiros arriscan a vida nunha loita a morte contra o mar, para arrancarlle un dos seus máis apreciados froitos, o percebe. Unha imaxe que se repite desde San Adrián, en Malpica, ata o cabo de Fisterra, lugar que foi fin do mundo durante séculos. Estas imaxes son as que dan sona á Costa da Morte, igual que os desastres ecolóxicos que, como aconteceu co Prestige, converten esta terra no centro de atención dos medios de todo o mundo.

Malia esta imaxe, tópica e real a un tempo, a Costa da Morte ten moito máis que ofrecer ao que se decide achegarse e afondar no seu marabilloso patrimonio natural, cultural e artístico. Fascinantes paisaxes mariñas cheas de rochas, illas, grandes ondas e unha escuma de mar deixa o recendo máis fermoso que existe. Abraiantes cantís inaccesibles ao ser humano, onde moran milleiros de aves mariñas. Praias longuísimas de area branca e fina protexidas da tempestade, ou abertas ás grandes vagas atlánticas. Vizosos vales percorridos por ríos de auga cristalina que se precipitan ao mar, ou que de xeito lene se deixan acariñar polo océano. Fragas e piñeirais verdes e profundos, e grandes extensións de monte baixo enfeitados pola chorima. Faros centenarios que alumean o mar  na tempestade e que guían ás naves nas condicións máis adversas. Monumentos megalíticos con  milleiros de anos de antigüidade, dedicados aos deuses da natureza e á devoción aos mortos. Castros pétreos pendurados nos outeiros e no fío dos cantís, onde moraron durante séculos os nosos devanceiros antes e durante a presencia dos romanos.  Pequenas igrexas e ermidas de pedra, lugares de lembranza, romaría e devoción. Cruceiros de granito nos camiños, e cruces nas rochas que lembran aos desaparecidos. Grandes hórreos que atesouran o dourado millo que medra nos eidos bergantiñáns e fisterráns, e nas terras de soneira. Pequenas vilas mariñeiras cheas de encanto, onde se subhastan todas ás mañás as capturas frescas extraídas do mar. Tradicións artesás de grande calidade nos tecidos e na olería.  A sabedoría do pobo representada polas lendas, tradicións, ditos, cantigas, gastronomía, festas e romarías...

Percorrendo as diferentes comarcas da Costa da Morte atopámonos con lugares inesquecibles deste enigmático territorio na fin do mundo. A rocha granítica, no seu estado natural ou ben transformada pola man do home, marca a morfoloxía do territorio. Os elementos conxúganse na Costa da Morte para amosar á humanidade a beleza dunha terra inesquecible: mar, rochas, vexetación, fauna e, sobre todo, galegas e galegos vivindo nunha fin do mundo que é, sobre todo, un espazo de gran intensidade vital.

Se algo sorprende ao viaxeiro que penetra nas comarcas que compoñen a Costa da Morte é a súa variada e abraiante paisaxe . Os cantís onde baten as ondas, os cabos coroados por altos faros que alumean ás embarcacións: Cabo Vilán, Touriñán, o Roncudo, As Sisargas, Fisterra... son fitos de pedra que marcan a paisaxe. Tamén as extensas praias como as de Carnota ou a de Traba, ou as vizosas paisaxes do interior, no que se combinan outeiros como o Monte Pindo ou vales como o do Xallas, único río que desemboca nunha fervenza.

As culturas prehistóricas que poboaron esta terra hai milleiros de anos deixaron a súa pegada no territorio, a través de diferentes monumentos megalíticos, petroglifos e castros, que compoñen un dos conxuntos arqueolóxicos máis destacados da Península Ibérica. A cultura megalítica, representada polas grandes mámoas que agochan o seu ventre monumentos feitos con grandes pedras, ten a súa máxima expresión con Dombate, lugar que ten ademais un singular peso simbólico debido ao valor que os historiadores románticos como Murguía ou Viccetto lle atribuíron, igual que acontece co Monte Pindo, e que eran probas dun pasado mítico galego vencellado ao celtismo. Dentro do patrimonio arqueolóxico destacamos tamén a cibdá de Borneiro,  un dos castros máis importantes e fermosos que se conservan na actualidade.

Xa na etapa histórica, os galegos do medievo e da idade moderna seguiron a erguer, sempre con granito, lugares que representaban a orde social e que eran símbolos da súa sociedade. Falamos de castelos como as Torres de Vimianzo, mosteiros como o de San Xian de Moraime, igrexas parroquiais como a de Santa María en Laxe ou a de Santiago en Traba, e pazos como o de Trasariz ou as Torres do Allo. Todos eles exemplos dun gran patrimonio artístico que abrangue bos exemplos de arquitectura civil, relixiosa, de arte popular –como as decenas de cruceiros sementados polo territorio- e tamén de escultura, como o Santo Cristo da Barba Dourada de Fisterra.

As poboacións da Costa da Morte asentáronse en pequenas aldeas agrarias no interior, e en vilas pesqueiras nos abrigos da costa. A economía baseouse pois, na explotación do campo, con especial relevancia para o millo e a pataca, e na explotación dos recursos mariños á beira do mar. Nas vilas mariñeiras como Corme, Laxe, Malpica, Corcubión, Camariñas, etc. viven esas xentes do mar que poñen en risco as súas vidas diante dun dos lugares nos que o océano amósase máis violento. Este feito marcou a propia idiosincrasia da xente mariñeira, tanto na súa forma de ser como na súa forma de organizarse socialmente e no sistema de crenzas. Tradicións pagás e festas relixiosas fúndense nun territorio que é supersticioso a forza de non atopar de regreso a moitos dos seus fillos. As cruces nas rochas dos cantís recordan a aqueles que ficaron para sempre no mar.  Por outra banda, relixiosidade popular exprésase de xeito moito máis alegre nas numerosas romarías e tradicións como o da Virxe da Barca en Muxía.

A Costa da Morte é tamén un lugar de gran tradición artesá, no que a actividade manufactureira, moitas veces levada a cabo polas mulleres, complementou de sempre o froito extraído do campo e do mar. A olería de Buño, os encaixes de Camariñas, os sancosmeiros, os muíños e batáns, etc. forman parte tamén deste rico patrimonio etnolóxico.

Porén, e malia todo o que ten de abraiante a Costa da Morte, sería idealizar un territorio non facer referencia aos aspectos negativos e problemas que presentan as comarcas máis occidentais de Galicia. Na memoria de todos están as traxedias ecolóxicas que, como aconteceu co Prestige, encheron de negro chapapote as costas e a alma de Galicia. Noutros lugares como a Bretaña, desastres como este espertaron unha conciencia ecolóxica na poboación, que axudou a mellorar o hábitat e a mudar os costumes e o modo de relacionarse dos humanos coa terra. En Concarneau (Finistère - Bretagne), unha escultura urbana representa unha bicicleta saíndo dun bidón de chapapote; a roda traseira aínda arrastra o negro ronsel de petróleo, mentres que a cesta que leva diante vai chea de flores, metáfora de como os bretóns saíron da traxedia do Erika, embarrancado na punta de Penmarc’h en 1999, a través do coidado e  do amor a unha natureza constantemente ameazada. En Galicia, despois do acto de dignidade dos nacional que representou o movemento Nunca Máis, nunca máis a nosa paisaxe e a nosa natureza volveu a estar na orde de prioridades da clase política, feito que queda en evidencia co proxecto de seguir deteriorando a paisaxe da Costa da Morte cunha piscifactoría en Touriñán.

Ademais da ameaza ecolóxica, outros problemas endémicos veñen afectando á Costa da Morte e aos seus habitantes. Unha das dificultades ten que ver coa propia vida do mariñeiro, sempre no fío da navalla, a pesar da melloras técnicas e en seguridade nas embarcacións das últimas décadas. Tamén a falta de urbanismo e o feísmo arquitectónico, que ven deturpando nos últimos cincuenta anos o que antes foran encantadoras vilas e aldeas mariñeiras e de interior. A isto unimos a falta de oportunidades para os máis novos, a emigración de novo como azote da poboación e como paradigma do fracaso social do pobo galego.

Por último, e para sacarnos este mal sabor de boca, destacamos a un bergantiñán que foi un dos máis brillantes escritores que deu Galicia. Se trata de Eduardo Pondal, o noso bardo nacional, o compositor do noso himno, que percorreu as comarcas da Costa da Morte na busca de inspiración. Así lle cantaba Pondal á súa Costa da Morte:

«Ou terra de Bergantiños,

Roxa ô arar, nobre e testa;

Doee á vista desde longe,

Donde vin a lus primeira.

   Cand' era rapaza nova,

Casánome en terra alléa:

(Ainda meu pai n' acabara,

Ben catorce sementéiras.)

   Cando de ti me leváno,

Tomei unha boa pena:

Fún chorando p' lo camiño,

D' unha terraxe estrangeira.

   Se non te vexo cos ollos,

Bergantiños, boa terra,

C' os ollos do corazon,

Vexo as tuas doces veigas.

   Ou terra de Bergantiños,

Ben te vexo desde longe,

Cos teus trigos e os teus pinos.

... »    

E. Pondal ( Queixumes dos pinos)

LISTAXE DE PATRIMONIO DA COSTA DA MORTE
Patrimonio arqueolóxico Arquitectura civil Arte relixiosa  Patrimonio etnográfico Patrimonio natural  Vilas e aldeas con encanto

Ermida de San Adrián (Malpica)

Torres de Mens (Malpica)

Dolmen Pedra da Arca (Malpica)

Punta Nariga (Malpica)

Ecomuseo – Forno do Forte (Buño – Malpica)

Illas Sisargas (Malpica)

Praia de Balarés (Ponteceso)

Punta de o Roncudo (Ponteceso)

Casa de Eduardo Pondal (Ponteceso)

Pedra da Serpe (Ponteceso)

Río Anllóns (Ponteceso)

Vila de Corme (Ponteceso)

Ponte de Ponteceso (Ponteceso)

Dolmen de Dombate (Cabana de Bergantiños)

Castro de Borneiro (Cabana de Bergantiños)

Romaría de San Fins do Castro (Cesullas, Cabana de Bergantiños)

Igrexa de San Pedro de Nantón (Cabana de Berganitiños)

Pazo de Torres do Allo (Zas)

Muiños e batanes do Mosquetín (Baio)

Castelo das Torres de Vimianzo (Vimianzo)

Dólmen de Pedra da Arca ( Vimianzo)

Pazo de trasariz ( Vimianzo)

Igrexa de Santiago en Cereixo (Vimianzo)

Lagoa e praia de Traba (Laxe)

Penedos de Traba (Laxe)

Igrexa de Santa María da Atalaia (Laxe)

Faro de punta Insua (Laxe)

Pazo de Leis (Soesto, Laxe)

Igrexa de Santiago de Traba (Laxe)

Museo de Man – Camelle (Camariñas)

Aldea mariñeira de Arou (Camariñas)

Punta do Boi (Camariñas)

Cemiterio dos ingleses (Camariñas)

Faro de cabo Vilán (Camariñas)

Encaixe de Camariñas (Camariñas)

Mosteiro de San Xian de Moraime (Muxía)

Santuario da virxe da Barca (Muxía)

Cabo Touriñán (Muxía)

Praia do Rostro (Fisterra)

Praia de Arnela (Fisterra)

Monte Nave (Fisterra)

Santo Cristo da barba dourada de Fisterra

Vila de Corcubión (Corcubión)

Igrexa de San Marcos (Corcubión)

Desembocadura Río Xallas (Ézaro, Dumbría)

Cruceiro de San Pedro de Buxantes (Dumbría)

Devesa de Anllares (Dumbría)

Monte Pindo – A Moa (Carnota)

Praia de Carnota (Carnota)

Hórreo de Carnota (Carnota)

Hórreo de Lira (Carnota)

Aldea de caldebarcos (Carnota)

Dolmen de Corveira (Mazaricos)