AS MULLERES ARTISTAS EN GALICIA

SOFONISBA ANGUISSOLA,  Autorretrato (1556)

A arte é un modo de comunicación fundamental do ser humano. Calquera de nós, dun ou doutro xeito, somos quen de expresarnos artisticamente e tamén de gozar e valorar as expresións artísticas dos demais. Digamos que a arte, hoxe en día,  é unha parte esencial da alma humana, coa que se explicitan opinións e críticas, coa se reflicten realidades, arelas e tamén medos e insatisfaccións, coas que o poder se xustifica, e coa que os valores éticos, culturais e morais dominantes se poden poñer en cuestión. Por iso hoxe en día non podemos entender unha sociedade sen arte.

Ao longo da historia, a arte feita polas mulleres quedou oculta, foi condicionada na temática e no estilo,  e ficou relegada a un segundo plano. Este feito implica que historia da arte foi contada dun xeito incompleto, e esa discriminación social cara as  mulleres, que abrangue a moitos máis ámbitos das sociedades occidentais, fíxose  moi evidente no eido artístico.

O papel das mulleres como creadoras na arte é unha historia da discriminación, case da invisibilidade. Ao longo do tempo, no mundo da cultura occidental, o rol asignado á muller na arte foi, ata ben entrado o século XX, o de modelo e musa, sendo moi poucas as creadoras que conseguiron abrirse camiño nun mundo do homes do que foron por sistema afastadas.

Desde o medievo os oficios organízanse en gremios que controlan a produción, que fixan os estándares e que admiten ou denegan a pertenza ao mesmo. Os gremios son entidades masculinas nas que todas as funcións e todos os aspectos están regulados. A arte funcionou durante moitos séculos cun sistema gremial, no que se entraba no obradoiro dun artista en calidade de aprendiz, para pasar a ser oficial e, se tiña a habilidade suficiente, chegábase a mestre. Os artistas eran considerados como artesáns cualificados, malia a que sempre houbo artistas que quixeron darlle unha maior dignidade ao seu traballo.

ARTEMISIA GENTILESCHI, Judith decapitando á Holofernes (1614)

Os gremios funcionarían ata que son substituídos na formación dos artistas polas academias oficiais, como a Real Academia de Bellas Artes de San Fernando,  que foi a que funcionou no estado español. A academia é un centro oficial que marca a formación, o estilo, os temas que se deben tratar na arte, e que ademais se encargou de convocar os concursos aos que aspiraba todo artista, as famosas medallas da academia que tantas portas abrían no século XIX e aínda no XX aos que as gañaban. Alí formábanse todos os artistas que querían dedicarse profesionalmente ao seu oficio, complementando estes estudios coas bolsas que lles permitían viaxar a outros países para contrastar os seus coñecementos. As mulleres quedaron durante moito tempo fóra deste sistema de aprendizaxe e do sistema de premios, que eran a chave para obter encargos e poder vivir da arte.

Cando a presencia feminina deixou de ser testemuñal na Academia, esta xa perdera moito do seu prestixio, e ser un artista académico pasou a ser considerado como algo vulgar, fronte ao triunfo das vangardas e da arte moderna. Ese rexeitamento do académico, ese trunfo dos rexeitados (lembremos que unha das primeiras expresións da arte moderna foi precisamente aquel salón dos rexeitados que montaran os impresionistas en París, por non cinguirse ao canon académico) foi unha das xanelas abertas para que as mulleres fosen acadando, moi de vagar, esa condición e estatus de artistas, xa no século XX.

Esa incorporación da muller ao mundo artístico como suxeito e non simplemente como obxecto fíxose, como comentabamos, paseniño. De feito, na etapa das vangardas históricas a súa presencia como artistas é aínda moi reducida, funcionando aínda nesta altura moitos dos prexuizos cara a muller que viñan dos séculos pasados. Algunhas mulleres pasaron, iso si, de simples modelos a musas que encheron a inspiración dos artistas varóns, aínda que non se coñecen casos á inversa, non hai homes "musos" que inspiraran a arte das mulleres.

CAMILLE CLAUDEL, A idade adulta (1903)

Nas últimas décadas do XIX e primeiras do XX había algúns temas que se consideraban especialmente indicados para as mulleres, e outros que non eran recomendables. Así, as mulleres xeralmente representaban flores e amables escenas costumistas. De vagar foi considerándose normal que algunha mulleres se dedicasen á arte, sempre nun plano inferior, e moitas veces compaxinando este labor con outros, como o de mestras de pintura.

FRIDA KAHLO, As dúas fridas (1939)

Non só a maioría dos artistas eran homes, outra das dificultades que provocan esta invisibilidade da arte das mulleres foi o feito de que a historia en xeral, e a historia da arte en particular, foi escrita polos homes e desde o punto de vista masculino, polo que a visión feminina das cousas quedou sempre nun segundo plano. A formación de coleccións, tanto privadas como públicas e dos museos, case sempre se fixo tomando este punto de vista, polo que a presenza das mulleres no mercado da arte tamén se resentiu neste punto.

A partir da segunda metade do século XX as mulleres van incorporarse senón en completa igualdade, si con moitas máis garantías de seren comprendidas e de traballar profesionalmente no mundo arte. O acceso á formación, a través das diferentes escolas universitarias e non universitarias, e tamén o acceso ao mercado da arte, a través dalgunhas galerías que van cada vez máis aceptando obras feitas por mulleres, as mulleres artistas atopan novas canles para introducirse nun mundo que noutrora fora case exclusivamente un ámbito masculino. Tamén aparecen as primeiras críticas de arte (lembremos que unha das pioneiras no estado español neste eido foi a propia Emilia Pardo Bazán) e as primeiras mestras, tanto de historia da arte como das diferentes disciplinas artísticas, como acontece na Facultade de Belas Artes de Pontevedra (Universidade de Vigo).

LOUISE BOURGEOIS, Mama

Hoxe en día, a capacidade artística das mulleres, en igualdade coa dos homes, só pode ser posta en dubida por personaxes nos que aniñe a xenreira e os prexuizos máis fondos. Porén, hai outra cuestión que aínda non foi resolta pola crítica da arte e onde existen discrepancias: existe unha arte feminina diferenciada da masculina? Ou expresado doutra forma,  hai unha visión especial e propia das mulleres na arte? A resposta non e fácil e deu lugar a controversias, pois as opinións foron moitas veces encontradas. Desde o movemento feminista a partir dos anos 70 falouse dunha forma de entender a realidade propia das mulleres, que daría lugar a unha arte en feminino, polo menos no tocante aos temas que se afrontan desde a arte, sabendo ademais que o compoñente crítico e social é unha parte fundamental para entendermos a arte da posmodernidade. Non toda crítica da arte concorda con esta visión, e moitos entenden que nunha arte do século XXI non debe haber diferenzas entre homes e mulleres no tocante ao estilo, a temática ou á filosofía da obra. Por outra banda, existen a parte da crítica que afirma que mentres existan ámbitos de discriminación cara a muller, a arte é unha ferramenta ben útil para a loita contra o machismo e o sexismo.

Malia estas dificultades, existiron mulleres artistas, loitando contra as barreiras e os prexuízos demostraron non só que tiñan a mesma capacidade que os homes como creadoras, se non que á visión que aportaron a través da súa obra é moi necesaria para chegarmos a comprender as diferentes culturas ás que pertenceron e pertencen. Ao longo da historia houbo mulleres, incluso desde o Renacemento,  que se coaron no mundo da arte para deixarnos os seus traballos, que fican, ademais de como obras de indubidable interese artístico, como paradigma da oportunidade perdida e do talento desperdiciado, pois a maioría delas foron moi pouco valoradas ata hai poucos anos. Ao principio, as mulleres artistas traballaron de xeito amateur, moitas delas eran mulleres de clase acomodada que pintaban no seu tempo de lecer. Noutros casos, estas mulleres pertencían a familias de tradición artística, sendo así, a través dos obradoiros dos seus pais ou irmáns, como tomaron contacto co mundo da arte. A partir do século XIX, coa certa apertura que vive o mundo da arte,  unha serie de mulleres pioneiras achegáronse aos mestres de pintura, forzaron a súa entrada nas academias, introducíronse nun mercado da arte do que estaban discriminadas e co seu talento abriron portas para as xeracións seguintes.

NANCY SPERO

Podemos destacar os nomes dalgunhas destas mulleres que desde fai séculos serviron de exemplo e foron abrindo vieiros para a muller no mundo da arte. A italiana Sofonisba Anguissola, pintora do Renacemento, é un exemplo daquelas familias de clase acomodada que promoveron naquela altura que os seus fillos e fillas acadasen unha fonda cultura e se puidesen expresar de xeito artístico. Foi un caso extraordinario, xa que chegaría a ser pintora de cámara na corte española de Felipe II. Outro exemplo destas excepcións históricas en feminino é a figura de Artemisia Gentileschi. Tamén italiana, estamos ante unha das grandes creadoras do século XVII, neste caso filla de artistas; o seu violento lenzo de Judith cortando a cabeza a Holofernes, cun estilo que nos recorda á pintura de Caravaggio, contan que foi froito dunha violación sufrida pola propia pintora, que expresou así a súa xenreira por tan lamentable feito.

TRACEY EMIN, I’ve Got It All (2000)

Podemos citar algunhas das mulleres destacadas na historia da pintura, como Lavinia Fontana, Georgia O’Keefe, Camille Claudel, Tamara de Lempika, Frida Kalho, Loiuse Bourgeois, etc. Ata chegar ao panorama actual no que, se ben os homes seguen a ser maioría, temos un bo número de mulleres triunfando no mundo da arte, como Annie Leibovitz, Nancy Spero, Tracey Emin, Doris Salcedo e un longo etcétera de creadoras.

En Galicia o panorama axústase a esta tradición, coa agravante da febleza do mundo da arte nun territorio afastado dos centros de poder, das escolas e dos clientes do mundo da arte. Se foi complicado para os homes ser artistas en Galicia, foino moito máis para as mulleres. Ainda así temos un certo número de mulleres que destacaron na arte e cuxa obra é fundamental dentro do noso patrimonio artístico, formando parte das coleccións de arte máis importante do noso país, e estando representadas en moitos dos nosos museos.

Maruja Mallo

Por riba de todas as creadoras galegas destacou Maruja Mallo, artista que acadou sona internacional, ademais de ter unha vida moi vencellada á vangarda española, e de ser unha das figuras máis importantes do exilio español. Outras artistas sobranceiras dentro da nosa plástica foron Elvira Santiso, Carmen Rodríguez de Legísima, María Corredoyra, Julia Minguillón, María Antonia Dans, María Victoria de la Fuente, Mercedes Ruibal... Foron elas pioneiras na nosa arte, as primeira que puideron dedicarse con plenitude ao oficio de artista sendo nacidas na nosa terra, e algunhas delas traballando aquí. Outras destacadas na nosa plástica, aínda vivas e traballando son Elena Colmeiro, Berta Caccamo, Elena Gago, Menchu Lamas,  Pamen Pereira ou a coruñesa Ángela de la Cruz, entre moitas outras.

Merece a pena repasar as súas traxectorias, observar as súas obras, admirar o seu talento e coñecer como chegaron a ser artistas, que foi o que lle motivou, e como superaron as barreiras que a sociedade lles impuxo ao longo das súas carreiras. Para coñecelas máis polo miúdo temos varias fontes, entre a que destacamos o Álbum de mulleres do Consello da Cultura Galega, que podemos consultar de forma moi doada a través da Web. Tamén as Web das coleccións de arte de Novacaixagalicia  teñen información personalizada sobre cada unha delas. Como fonte interesantísima salientamos tamén o catálogo da emblemática exposición celebrada en no Auditorio de Galicia de Compostela en 1995, co significativo título de A Arte inexistente. As artistas galegas do século XX.

Queremos desde aquí rendírlles homenaxe, a través desta pequena escolma de obras e de textos que reproducimos a continuación:

MARUJA MALLO, Verbena (1928)

MARUJA MALLO, Muller con cabra (1929)

MARUJA MALLO, A sorpresa do trigo (1936)

MARUJA MALLO, Arquitectura humana

MARUJA MALLO, cabeza de muller (1941)

MARUJA MALLO, Dúas máscaras

MARUJA MALLO, Acio de uvas

MARUJA MALLO: «Los artistas, en general, caminan aborregados, bostezando, refugiándose indolentes en telas anacrónicas y en escenas anecdóticas, donde se refleja la descomposición de una sociedad agonizante, en liquidación» (Revista de Cultura Moderna, México, 1936)

ELVIRA SANTISO, A vendedora de peixe

MARÍA CORREDOYRA, Soledad (1920)

MARÍA CORREDOYRA: «Todo gira alrededor de la pintura, a la que dedico gran parte del día. Tengo una cátedra de dibujo artístico en la Escuela de Artes y Oficios; tengo discípulos –sobre todo, discipulas- en mi estudio... Y estudio estas viejas escuelas coruñesas, tan evocadoras y tan gratas a mis pinceles»(Finisterre, nº 29, xuño de 1946)

JULIA MINGUILLÓN, A escola de Doloriñas (1941)

JULIA MINGUILLÓN: «A mis modelos los veo así, tal como los pinto, tal como ellos verdaderamente son; la luz, el color, la arquitectura misma de la obra me la dan hecha. Yo no hago más que verla, trasladarla al lienzo, darle forma pictórica. (...) El realismo no está supeditado a una regla fija; uno pinta según su natural manera de ver; sobre todo de sentir. Yo siento eso, esos rosas, esos verdes, esos azules; los veo llenos de juegos de luz, en mil combinaciones, convirtiendo la naturaleza en lo que ella es: una prodigiosa maravilla» (El Correo Español, 18-VIII-1946)

MARÍA ANTONIA DANS, Rapaza vestida de noiva

MARÍA VICTORIA DE LA FUENTE, Noite no taller

ELENA COLMEIRO

ELENA COLMEIRO: «La obra es importante sacarla del estudio, que vea la luz, cuando ya no te pertenece, cuando deja de ser tuya, coge su verdadera dimensión» (“También Contamos”.2001)

MERECES RUIBAL, a bebedora de absenta

ELENA GAGO

MENCHU LAMAS, Arbre de dúas cabezas

PAMEN PEREIRA, Instalación no MARCO

ÁNGELA DE LA CRUZ

ÁNGELA DE LA CRUZ: "Quería romper la grandiosidad de la pintura, hacerla más accesible; quería convertir pintura en escultura e investigar un lenguaje, que es lo que sigo haciendo" (El País, 21.01.2011).