O ENTROIDO EN GALICIA

O Entroido é unha festa universal que en Galicia ten unha personalidade propia moi acusada, tratándose dunha tradición de moita raigame na nosa terra. Hoxe en día perdéronse moitos dos costumes ligados ao entroido tradicional, aínda que nalgunhas vilas galegas, sobre todo na provincia de Ourense, conservamos tradicións  moi antigas nesta época do ano na que se celebra a despedida de don Carnal.
   
Nesta clase imos tratar da orixe e significados do entroido, percorreremos o territorio galego na procura do calendario, as festas e as variantes dos nosos entroidos tradicionais, e buscaremos unha explicación desde o punto de vista antropolóxico a todas esas cousas estrañas que se fan durante este tempo, cando vivimos  “o mundo ao revés”.

A ORIXE

A orixe do entroido remóntase a tempos ancestrais. Probablemente ao principio do medievo. Trátase dunha festividade que está ligada ao establecemento do calendario litúrxico cristián, pois o final do entroido marca o inicio da coresma, os corenta días que preceden á pascua. Algúns antropólogos marcan a orixe na tradición cristiá de asimilar e acomodar á súa crenza e aos seus tempos os comportamentos pagáns que non eran quen de erradicar. Este proceso, coñecido como sincretismo, abonda na historia de Galicia, feito que podemos comprobar a través da supervivencia de costumes moi antigos asimilados polo cristianismo: o establecemento de ermidas en lugares de culto pagáns, o lume de San Xoán, as meigas e os meigallos, as prácticas extra litúrxicas nalgunhas das nosas romarías...

Esta celebración, este desenfreo que antecede a un período caracterizado pola penitencia e a abstinencia, foi arraigando co paso do tempo por toda Europa. Ao fin, foi institucionalizado e tolerado polas autoridades civís, aínda que non ben polas relixiosas, como veremos máis adiante. Esta tradición permaneceu vixente na Europa católica, mais no norte, nos países onde triunfou a reforma relixiosa, foi erradicada, precisamente pola teima que os protestantes tiveron de limpar a doutrina e a liturxia de elementos antigos, de “tradicións medievais”.

Un dos máis senlleiros especialistas no estudo da cultura popular galega, Antonio Fraguas, deixounos unha explicación do orixe etimolóxico da palabra entroido (en ocasións tamén se di antroido, sobre todo no norte de Galicia). Relacionamos  entroido coa palabra "entrada", pois marca o fin dunha etapa e a entrada nunha outra, na coresma, dentro dunha concepción cíclica do tempo, na que as estacións se suceden, as festas marcan o paso do tempo, e cada ano todo volve a comezar de novo. A palabra carnaval, tamén usada na nosa terra, ten o significado etimlóxico de "levar a carne", é dicir, está relacionada coa costume do xaxún e das privacións alimenticias propias do tempo da coresma.

En galego, ademais de designar esta festividade, podemos usar a palabra entroido con outros significados. Así, Antonio Fraguas recolle a seguinte afirmación:

«Entroido e o verbo entroidar é sinónimo de enchente e dun ser deforme pola gordura, consecuencia do abuso da comida; pero taméno é de persoa rebuldeira e desacougada,que algunha vez fatiga aos circundantes coa súa inquietude. Confirman o noso aserto os seguintes ditos:

- Énchete, entroido.
- Come, entroido
- Eres un bodelo: estás como un entroido
- Estate quieto, entroido
- Móveste máis que un entroido

Do animal que roubou a comida con exceso dise: Anda que hoxe entroidaches.» 

Polo tanto, chamarlle a alguén coresma ten un significado moi diferente do anterior:

«- Das ben pouco, eres ben coresma
- Está delgada, que parece unha coresma
- Pasa fame como a coresma,
- Traspásate un fío como a coresma» 

O entroido é tempo de actuar con liberdade e de tirar prexuízos, son días de mudar as crenzas e os valores, de crítica ao poder establecido, de liberdade de expresión e, por riba de todo, de moita troula.

«O reinado do Entroido é un lapso de tempo de tolerada licencia, de inversión dos termos, de alegría excesiva, grotesca e igualitaria, que precede ao tempo do recollemento e penitencia que debe ser a Coresma... parece natural que a tendencia ao simbolismo propia da mentalidade dos séculos medios procurase expresar alegoricamente isto simulando o reinado dunha sorte de soberano de tolos»

Vicente Risco

O Entroido sempre foi visto con receo, incluso chegou a prohibirse por tempos desde a Igrexa, dado que o que se celebra aquí é a despedida de don carnal, e o comezo da coresma. A creación da doutrina cristiá fíxose, en moitos aspectos, por antagonismo coa relixión romana pagá coa que conviviu nos primeiros séculos de existencia, e á que acabou por substituír tanto no imperio de occidente como de oriente. Podemos relacionar o entroido con esa imaxe que o catolicismo creou das relixións pagás, relacionadas coa bebida e a comida en exceso, a promiscuidade sexual, as orxías e o desenfreo, e que tantas veces foi reflectida no cine de época claramente moralizante (lembremos películas como Quo Vadis ou Ben Hur). Neste senso, a Igrexa, ata fai poucas décadas, considerou o entroido como unha sorte de volta aos tempos antigos, ao desorde, que había que erradicar.

O Entroido, malia a se celebrar na invernía, supón a ocupación das clases populares do espazo público. As autoridades relixiosas e civís fican ao marxe, e o pobo toma a praza e as rúas principais das vilas e cidades. Como di o refrán: “Entroido na praza, pascua na casa”.

Esta festa guíase seguindo o calendario lunar, igual que acontece coa pascua xudía e a semana santa. Así, cada ano ten lugar nunha data diferente do noso calendario solar, entre febreiro e marzo. Desde o concilio de Nicea, a paixón celébrase o primeiro domingo despois da lúa chea de primavera, xa que a Cristo matárono durante a pascua xudía.

OS TEMPOS DO ENTROIDO GALEGO

A continuación describimos o desenvolvemento destas festas que, en todo caso, varían dependendo de onde se celebre. O entroido tradicional galego dura dúas semanas e media. Comeza co domingo fareleiro, no que mozos e mozas pelexan golpeándose con sacos de relón ou de fariña. Noutros lugares este é o domingo borrallento, trocando o farelo por cinza. En moitas das celebracións tradicionais do entroido prodúcense achegas e roces entre os mozos e  as mozas, que se entenden tendo en conta que é unha época dunha permisividade maior.

A seguinte data do noso entroido é o xoves de compadres, cando os mozos percorren a vila con bonecos de palla espetados na punta dun pau. O xogo trata de que as rapazas teñen que conseguir quitarllos, montándose sempre unha boa liorta.

O seguinte fin de semana ten lugar o domingo corredoiro. Desta volta, ademais da auga e do farelo, entran en xogo as formigas vivas, que son botadas entre os participantes da troula e aos espectadores. As máscaras e disfraces percorren as vilas enfastiando á xente, sobre todo aqueles que non van disfrazados, pois osque van ao entroido a mirar, e non a participar,  sempre estiveron mal vistos (a no ser que a causa de iren sen vestir como manda a ocasión fora o loito por algún falecido).

 En moitos lugares este día tiña lugar a corrida do galo, no que se producía un xogo que consistía en que os mozos tiñan que intentar mallar no animal cos ollos vendados. O gañador levaba o galo, que se puidese falar cantaría:

Aquel día tan funesto
Domingo de corredores,
que, en quitándome la cabeza
me comerán los señores.

Nalgúns lugares da nosa xeografía, sobre todo na comarca da Limia, ten lugar o domingo oleiro, día no que a celebración  principal é o xogo das olas. Un grupo de mozos e mozas fan un círculo e teñen que ir pasándose a ola de barro, chea de auga, viño ou fariña. Evidentemente, se a ola non é agarrada á xeito, esta vai manchar ao torpe, e incluso pode escachar.

catro día máis tarde é o xoves de comadres. Desta volta son os rapaces os que tratan de quitarlle unhas bonecas de palla ás mozas. As bonecas son queimadas á noite, formándose unha soa que se chama lardeira. Nalgúns lugares como Verín, e tradicional que as mulleres saian a cenar soas, deixando os homes na casa.

O terceiro domingo é o domingo de entroido, que ven seguido do luns de entroido e do martes de entroido, días grandes da festa, nos que se locen as máscaras e os traxes típicos de cada vila. O martes ten lugar a comida do entroido, auténtica festa gastronómica do porco na que a xente despídese durante corenta días da carne. A gastronomía tamén é patrimonio, formando parte do legado cultural que nos deixaron os nosos antergos. Así, no entroido, en case todos os fogares, os galegos comemos: cachucha, botelo, lacón, chourizos, filloas, orellas, chulas...

Martes de entroido
has de venir,
cuncas e pratos
han de ruxir.

O martes de entroido é festividade en moitas localidades de Galicia. Nalgúns lugares chámase o martes gordo ou o martes lardeiro, nome que fai referencia á graxa do porco que abunda no menú (igual que en Francia é o mardi gras). Outra das citas importantes deste día, a marxe do banquete, é o desfile que se celebra en moitas das localidades galegas, ben de xeito tradicional, ou ben con elementos máis modernos. Na Coruña ten lugar o desfile dos choqueiros, orixinarios do barrio de Monte Alto, que baixan pola rúa da Torre cara ao campo da leña.

O entroido remata co enterro da sardiña, celebrado o mércores de cinza. A sardiña é soterrada con todos as honras e pompa, con sacerdote e cortexo fúnebre. Sempre hai un emotivo discurso de despedida para un morto que terá que volver ao ano que ben. Dentro do cadaleito vai a sardiña, o meco ou entroido. Nalgúns lugares é queimado ou botado ao río, en vez de soterrado, o que non deixan de ser as tres formas tradicionais de enterramento que temos visto desde a prehistoria ata a actualidade.

TRAXES E MÁSCARAS

Cómpre facer mención especial ás máscaras que polo entroido aparecen nas vilas galegas. Hoxe en día mantense a tradición, sbre todo nalgunhas comarcas ourensás e luguesas, sendo consideradas estas vellas expresións do entroido tradicional como un auténtico tesouro etnográfico.

Os cigarróns de Verín, as pantallas de Xinzo da Limia e os peliqueiros de Laza son os que teñen máis sona. Tamén hai outras tradicións locais , como os charrúas de Allariz, os Farandulleiros  de Entrimo, os boteiros de chantada, os correos e xenerais do Ulla...

cigarróns

Os cigarróns levan camisa branca con gravata, e chaqueta tipo toureiro, chea de adornos, fiaños e medallas. As calzas son curtas, con flocos e borlas; levan medias brancas, faixa de seda e cinto de coiro con chocas de vaca penduradas. Nas costas levan unha pelica de raposo ou doutro animal. A faciana vai tapada por unha máscara de madeira pintada a man, e riba desta levan a mitra de folla de lata pintada de moitas cores, xeralmente con motivos animais. Os cigarróns levan na man unha zorrega ou unha vexiga de porco coa que van golpeando á xente durante a súa carreira polas rúas. O cigarrón apenas fala, so emite ouvidos mentres anda pola vila. Tamén pode subir a un veciño nas súas costas, levalo a unha tasca, e que este lle convide a beber.

O cigarrón de Verín chámase en Laza peliqueiro, por levaren unha pelica. O traxe, polo demais e ben similar ao que levan en Verín.

As máscaras teñen un significado de cambio, de mudar a personalidade, tamén de ocultación da faciana. As antropomorfas e zoomorfas do entroido tradicional van sendo substituídas, no entroido urbano de hoxe en día,  por aquelas que fan mofa de personaxes coñecidos. Que diferentes son as que levan os peliqueiros que aquelas que vemos hoxe en día, de personaxes como Bin Laden, o papa, ou o presidente do goberno! Moitas das máscaras tradicionais desapareceron, conservándose hoxe en día só nalgunhas vilas contadas.

Entre as máscaras tradicionais que aínda podemos gozaron nosos entroido están as que portan os cigarróns e peliqueiros. Está máscara, tallada xeralmente en madeira de de freixo ou de bidueiro,  olla de xeito burlón, cun sorriso pícaro. Leva por barba unha pel de coello e, por riba, leva a mitra ou pantalla, feita de latón, como antes dixemos. Por detrás, a estrutura vai recuberta da pelica. Na pantalla, sobre fondo azul, animais pintados: raposos, lobos, mesmo tigres...

boteiro

Outros traxes e máscaras tradicionais son os boteiros do Bolo e Manzaneda. A careta, de madeira e de cor negra, representa un demo que sorrí de xeito luxurioso e malévolo. Riba dela, levan unha fermosísima estrutura de figuras de xeométricas de flores, lazos e papeis, que fai xogo coa súa indumentaria de moitas cores alegres. Tamén levan un cinto con pequenas campás que producen son ao andar. Estes persoeiros encabezan o fermoso folión que percorre as rúas da vila bailando e facendo música.

En Xinzo da Limia manteñen viva a tradición das Pantallas. Estas caretas están feitas con cartón, papel de periódico, feltro, fariña, auga e pintura... A cara de demo con bigote e cornos, e un gorro frixio, ríxido, decorado con motivos astrais. Por barba levan uns flocos feitos de fío, e unha tea vermella cobre a súa caluga. Estas pequenas cuadrillas percorren as rúas de Xinzo na procura de homes sen disfrazar, aos que raptan e levan a tasca para seren convidados polo incauto.

Na zona de Chantada foron moi tradicionais os volantes. Hoxe en día estase a perder esta fermosa tradición do chamado Entroido ribeirao, no que algúns membros do folión levan o volante a modo de sombreiro, unha estructura que pode superar o metro de altura e que vai chea de lazos de moitas cores. O volante vai danzando cun bastón na man. Diante del vai un grupo de peliqueiros que zoupan á xente e lle tiran fariña e formigas vivas.

boteiros

As Madamas e os Galáns son outra destas fermosas tradicións que aínda se conservan do noso entroido. En San Adrián e Santa Cristina de Cobres, na ría de Vigo, fórmanse estas comparsas compostas polos mozos e mozas solteiros da zona, que van visitando as casas da zona acompañados por un grupo de gaitas, facendo unha danza diante de cada porta. Os veciños ofrecen unha achega económica ou en especia para a festa, que é recollida polo maiordomo. A vestimenta das madamas e dos galáns e ben estrafalario, todo cheo de elementos decorativos, destacando os poderosos sombreiros que levan elas. Esta tradición das madamas, dos madamitos, dos mecos bonitos... foise perdendo en toda Galicia durante as últimas décadas.

madamas e galáns

Na zona do Ulla é tradición os desfiles de xenerais e correos, cunha referencia ao estamento militar. Os xenerais ou correos, con indumentarias luxosas propias do exército, encabezan a comitiva a cabalo. A comitiva complétase cun abandeirado, un cor principal e un coro de vellos, que bailan e cantan ao son das gaitas.

 Por outra banda, nas zonas urbanas consérvanse outras tradicións no tocante aos traxes e máscaras. Na Coruña temos aos choquieiros, que saen en desfile o martes de entroido. A orixe da palabra choqueiro ven dos chocos das vacas que en moitos destes traxes tradicionais do noso entroido se penduran do cinto, aínda que hoxe en día, ven designar a aqueles disfraces feitos de retallos, de roupas e cousas vellas que non teñen sentido nin orde, nin representan figura algunha, malia que moitas veces sexan precisamente os disfraces máis simpáticos.

xenerais e correos

COSTUMES DO ENTROIDO

Figuras tradicionais en moitos dos entroidos galegos son o meco, deus momo, o lardeiro ou entroido (pode recibir estes e máis nomes). Trátase da entronización dun deus ou rei alternativo, trapalleiro, pagán. Unha tradición cargada de ironía no que o momo ou meco representa unha autoridade adorada neses días, mais que acaba por sucumbir ao fin da festa. Case sempre o meco é un boneco feito de palla que representa a un vello cheo de atributos ridículos e picarescos, entronizado na praza principal da vila. Nas cidades o meco é substituido polo deus momo. Trátase dunha divindade de orixe grega, que representa a burla, a tolemia, a crítica desmedida. Disque o deus momo, como non tiña nada que criticar da deusa Afrodita, dixo que falaba moito e que as súas sandalias facían ruído ao camiñar.

pantallas

No entroido urbano e moderno abundan as chamadas comparsas e apropósitos, formadas por un grupo de xente máis ou menos numeroso. Estes grupos soen ir acompañados de música e entoar cancións satíricas preparadas para a ocasión. Na cidade da Coruña son moi habituais, e incluso o Concello organiza un concurso de apropósitos. Neles, mestúranse as cancións, cos bailes e os diálogos enxeñosos. Os apropósitos coruñeses son xa unha tradición secular na cidade herculina; un personaxe senlleiro dentro do mundo do entroido coruñés foi Antonio Santiago, Nito, compositor de apropósitos durante a segunda república e gran recuperador do entroido en plena censura franquista.

De carácter diferentes son os chamados Folións, propios dalgúns municipios ourensáns como Viana do Bolo, Manzaneda ou Vilariño de Conso. Homes, mulleres e nenos participan nestes desfiles tradicionais, mentres van tocando música polas rúas da vila. Unha curiosidade son as chamadas desputas de Manzaneda. Estas consisten na visita dos folións ás aldeas veciñas, onde piden permiso para entrar a través duns versos de cortesía. Unha vez que están polas rúas da aldea veciña, cantan coplas satíricas. Os anfitrións acaban por convidar aos visitantes, e ao ano seguinte serán eles os que vaian a aldea dos outros. Unha fermosa tradición que probablemente teña que ver cunha forma pacífica de mellorar relacións entre poboacións veciñas, tan adoitas en Galicia a rivalizaren entre elas.

O entroido remata o mesmo mércores de cinsa, cunha tradición que ten lugar nas cidades galegas, como é o enterro da sardiña. Unha parodia dun ritual católico, como é un enterro, celebrado xa coa coresma iniciada. Sacerdotes, choronas, viúvas desconsoladas e recitais de textos panexíricos de despedida ao defunto carnaval, co seu indubidable contido satírico e humorístico, que non poden faltar neste último acto do entroido.

ALGÚNS SIGNIFICADOS DO ENTROIDO

Todas estas tradicións que vimos de nomear, e moitas máis que se perderon, teñen unha explicación de carácter antropolóxico, que serven para comprendermos mellor o por que deste comportamento xusto antes da coresma, e que compartimos tantos pobos europeos e americanos.

É moi importante para comprender o sentido do entroido a súa situación no calendario, xusto antes da coresma. Hoxe en día, nunha sociedade laica na que a práctica relixiosa queda restrinxida ao ámbito privado (ao menos na teoría), os ritos e tradicións ligados ao catolicismo están un tanto desvirtuados. Mais, noutrora, e non fai tanto tempo, as restricións da coresma, sobre todo o xaxún e a abstinencia, eran obrigas que moita xente cumpría, e supuñan un verdadeiro sacrificio. Velaquí unha das causas principais do “descontrol” no entroido.

volantes

As representacións animais teñen un lugar destacado nos entroidos. Chocas, peles, máscaras, cornos...Representan á besta humana, o lado salvaxe do home,  á inclinación carnal. Temos lobos, raposos, bois, cabalos, animais con cornos (este elemento tamén relacionado co mundo infernal) e, por suposto, o porco, grande protagonista na mesa galega e paradigma da gula de carne da que a xente se ten que despedir. As corridas de galos son outra das tradición relacionadas coa animalidade; o galo, como animal promiscuo que é, ben pode representar á luxuria.

Un aspecto fundamental do entroido, relacionado coas privación e co seu carácter “animal” é a gastronomía, tan ligada aos produtos derivados do porco na nosa terra que incluso nalgúns lugares retrasan a matanza a estas datas co fin de aproveitar absolutamente todo.

“Martes de entroido
as de vir
cuncas e pratos
han de ruxir”

Xunto coa comida, o outro elemento fundamental da liturxia do carnaval é o alcol, elemento que axuda a poñer énfase á natureza festiva do entroido, sendo tempo tamén, para moitos, de grandes troulas e de grandes bebedelas. En moitos lugares o viño está presente durante varios días seguidos, sendo as tascas os escenarios secundarios dunha festa que ten como protagonista á rúa.

O Entroido é o mundo ao revés, a subversión da orde establecida das cousas. Incluso a inversión do mundo natural. Así vemos a xente nova vestida de vello, a homes de mulleres e a mulleres de homes, e a seres humanos animalizados. Sendo como é, un tempo de transgresión, é natural que o demo poda incluso reinar por uns días na terra. Esta relación co pagán, e incluso co anticristián, é o que explica o gran receo que a igrexa católica sentiu cara ao carnaval, e que provocou a súa prohibición en diferentes etapas. As máscaras que teñen que ver co demo, coa morte, co infernal, son do máis habitual.

folión

O luxo e a esaxeración no vestir, ata o punto de ser estrafalarios e rechamangueiros, ten un sentido evidente de crítica cara a preocupación no aspecto externo nas diferentes sociedades ao longo do tempo. Homes e mulleres do pobo, en entroido, emulan aos señoritos no feito de lucirse e dar que falar polas rúas principais da vila. De feito, o entroido é o tempo no que as clases populares apodéranse da rúa, do poder civil, e da relevancia social que tradicionalmente lles estaba vedada. É curioso como as elites urbanas, en certo sentido, quixeron facer seu o entroido, a través do baile de máscaras ou disfraces, xeralmente realizados en recintos privados de acceso restrinxido, o que vai radicalmente en contra do espírito democrático e popular da festa.

Ademais do pecado da gula, o pecado da luxuria está moi presente nestes días. O entroido é tempo de promiscuidade, aínda que socialmente, no ámbito galego a lo menos, xamais estiveron consentidos os comportamentos explícitos, nin por suposto o adulterio. A tensión sexual canalizouse cara a ironía, o dobre sentido e o roce consentido, a través da danza e os ámbitos  lúdicos. Por exemplo, no xogo de pasarse a ola entre as mozas, é probable que esa ola represente á virxindade, algo fráxil que pode caer ao chan e escachar, e que xa non se recupera. .

Non se entende o entroido sen o baile e a música. Outro dos comportamentos que, por seren vedados na coresma, son especialmente reivindicados e practicados no carnaval. Os bailes de entroido, ademais, permiten o achegamento entre mozos e mozas, e forman parte desa maior permisividade nas relacións entre homes e mulleres durante este días.

As relacións entre homes e mulleres tamén dan lugar a enfrontamentos simbólicos. O mellor exemplo que temos en Galicia deste aspecto do entroido son os xoves de comadres e compadres. Nesta festividade, homes e mulleres aparecen como dous mundos diferenciados pero complementarios, que precisan do outro, nun continuo xogo de atracción e rexeitamento, cheo de burla e picaresca. Nos xogos da disputa do boneco, prodúcense estes roces máis ou menos inocentes entre persoas de distintos sexos.

Outro costume ben diferente é o de enfastiar aos demais, botándolles, farelo, borralla ou mesmo formigas vivas. A doutrina cristiá relaciona a suciedade co pecado, e a limpeza co perdón. Emporcarse por fóra pode ter que ver con esta relación entre lixo e pecado.

En definitiva, o entroido é o mundo ao revés, malia que non podemos atopar nel nin chisco de espírito revolucionario. A propia xente que participa, sabe que o mércores remata todo, e as mcousas volven á orde orixinal. Uns días é divertido, pero o desorde do entroido non é un modelo de comportamento para a vida cotiá. Un tempo no que a gula, a preguiza, a luxuria son a norma, pero que en palabras de Xosé Ramón Mariño Ferro, trátase dun «Xogo pedagóxico. Trátase de demostrar, dunha forma lúdica, o tola e estúpida que sería unha sociedade que vivise cuns principios opostos ós tradicionais. Ao final o entroido, xa sexa un meco, un momo, unha sardiña, etc. morre e é soterrado con todas as honras. É, pois, o que os matemáticos chaman unha demostración por redución ó absurdo. Deste xeito queda reafirmada como única alternativa lóxica e racional a que rexe o resto do ano» .

O entroido, co seu lugar no ciclo da vida, que se repite ano a ano, funciona tamén como “cartarse”, como vía de escape a unhas normas sociais que lle quitan liberdade aos homes e mulleres. Está na natureza humana transgredir ditas normas, aínda que sexa por pouco tempo e de xeito comunitario e controlado. Hoxe en día, esta é a función que conserva o entroido, o seu aspecto máis lúdico, mentres que no entroido tradicional tiña un peso moi importante a función didáctica. Amosar o pecado, velo de fronte, se cadra gozar del neses días especiais, pero recoñecer os riscos que ten ese comportamento para a vida cotiá, e renunciar a eles o resto do ano.

COLMEIRO E LAXEIRO, ARTISTAS DO DEZA

Achegámonos hoxe ao interior da provincia de Pontevedra, á comarca do Deza, para coñecer á figura de dous artistas senlleiros dentro da plástica galega do século XX. Son Manuel Colmeiro, da pequena aldea de Chapa (Silleda) e José Otero Abeledo “Laxeiro”, nacido no lugar de  Donramiro (Lalín).

Nacidos na primeira década do século, os dous souberon interpretar a perfección a paisaxe, os costumes e as lendas deste fermoso val galego no que pasaron a súa infancia e xuventude. Fixérono a través dun xeito de crear moi identificable e persoal. Formaron parte esencial do grupo dos Renovadores, un conxunto de artistas que introduciron a plástica galega na modernidade artística.  Colmeiro e Laxeiro amosaron, durante toda a súa traxectoria, un indubidable amor e compromiso con Galicia e coa súa cultura. Sirva pois, esta clase, para coñecelos un pouco mellor e , sobre todo, para homenaxealos polo seu talento e capacidade artística.

O Deza é un río curto e cristalino, que aporta caudal ao Ulla, e que rega e dá nome a esta comarca. A suave e verdescente paisaxe, coas súas vizosas pradarías, cos seu milleiros de leiras, fan desta terra a zona gandeira máis importante de Galicia. As chairas e as lenes ondulacións do terreo, os cómaros, os pastos cheos de vacas, as hortiñas, as mestas fragas como a de Catasós, os regatos e fervenzas como a  do Río Toxa, as altas serras que atravesan a comarca como a de Faro... Forman unha das paisaxes máis fermosas e reconfortantes da nosa terra. É normal, polo tanto, que estes artistas se inspirasen na súa terra de orixe á hora de crear, aínda que durante moitas etapas da súa vida se atopasen en lugares tan afastados da súa terriña como Madrid, París ou Bos Aires.

Con todo, a comarca do Deza é moito máis. Son tamén as vilas e as aldeas, as xentes, as tradicións ... Veremos como tanto Colmeiro como Laxeiro van recoller na súa pintura toda este caudal de cultura popular, de etnografía galega, que identificamos non só coa súa terra do Deza, senón con toda a Galicia rural e incluso mariñeira.

A comarca abrangue os concellos de Lalín, Silleda, Vila de Cruces, Agolada, Rodeiro e Dozón. O viaxeiro que penetra no país do Deza ten que visitar Lalín, punto neurálxico da comarca e centro xeográfico de Galicia, famoso tamén pola súa tradición do cocido. No Santuario do Corpiño celébrase unha das romarías con máis tradición de Galicia, disque a virxe do meigallo pode quitar o mal de ollo e botar ao demo fóra do corpo. Cuestión de fe. Tamén na capital da comarca podemos coñecer A casa do patrón, convertida en museo etnográfico. Outros lugares do noso patrimonio nesta comarca son o Mosteiro de Carboeiro, situado nun enclave máxico, os Pendellos de Agolada, mercado que se mantén desde o século XVIII, as igrexas románicas de Dozón (Santa María de Dozón o San Pedro de Vilanova), e tamén a Torre de Cira no Concello de Silleda.

Se cadra, o máis fermoso do Deza é a fermosa natureza que antes explicamos, e que nos permite contemplar  lugares máxicos. No val do Deza albiscamos como a sabedoría dos nosos antergos foi creando unha paisaxe humanizada que se corresponde coa tradición agraria do país. As parroquias, os casais, os numerosos pazos, son testemuña da organización social e económica que perdurou en Galicia durante longos séculos. Viaxando pola comarca podemos ver decenas daquelas casas de aldea, como  nas que viviron de mozos Colmeiro e Laxeiro. Baixo o calorciño das súas lareiras, aqueles rapaces escoitaron historias, cantigas e lendas que encheron a súa imaxinación de artistas. Imos coñecelos agora máis polo miúdo.

MANUEL COLMEIRO

Manuel Colmeiro Guimarás nace o 7 de agosto de 1901 na aldea de Chapa, no concello de Silleda. Cando ten nove anos, os seus pais, Albino Colmeiro e María Guimarás emigran a Bos Aires. Tres anos máis tarde reuniríase Colmeiro con eles na capital arxentina. Esta etapa da infancia no campo galego, antes da emigración, vai marcar a vida do pintor. De feito, unha das súas primeiras lembranzas como artista é cando debuxaba cunha vara na lama, mentres gardaba o gando.

O Colmeiro adolescente de Bos Aires continúa os seus estudios primarios e toma aulas de debuxo na academia de Belas Artes, onde comeza a facer bodegóns, escenas do natural e paisaxes galegas lembranza da súa infancia. Nos seus anos mozos compaxina esta actividade artística co traballo nunha zapatería. Nesta etapa adolescente, desenvolve un forte conciencia social, algo que se reflicte nalgunhas das poucas obras que conservamos daquela época. Cómpre aclarar que a causa da escaseza de obras desta primeira etapa débese a que o propio artista destruíu gran parte da súa primeira produción. Desta etapa é, tamén, a súa colaboración nunha revista de arte e literatura chamada Fuego, e os ecos que nos chegan dunha intensa participación nos faladoiros culturais do lugar. En Arxentina axiña amosa o seu talento artístico, participando des moi novo en exposicións colectivas. A vocación artística chégalle naturalmente:

«En realidade, eu empecei a pintar seriamente aos 16 anos , en Arxentina, aínda que xa de rapaz facía debuxos cun pao na terra mentres coidaba as vacas da casa.Pintaba en Bos Aires as cousas de cada día: a miña nai, as mulleres comprando no mercado,... simplemente porque me gustaba. Entre os meus proxectos non estaba dedicarme á pintura, senón escribir unha novela, unha histórica moi curiosa que trataría dun vagabundo que abandona Galicia e, xa no estranxeiro, lembra...»

En 1926 Regresa de Bos Aires. Aos 25 anos, exercendo xa como artista profesional, instálase na aldea de San Fiz de Margaride. Este reencontro coa Galicia rural provoca que Colmeiro vexa na súa terra un novo motivo para a súa pintura. A partir deste ano, os temas relacionados coas xentes e as paisaxes da comarca serán unha constante na súa obra.

A sega, 1975 (Colección Caixanova)

Nesta altura comeza o seu contacto coa incipiente vangarda artística e cultural de Galicia, da que será un dos seus máximos expoñentes. Este pintor novo, case autodidacta, que apenas tomara unhas aulas de pintura na súa estadía americana, sinte agora a necesidade de coñecer, de formarse. Serán moi habituais as súas viaxes a Madrid, o máxico contacto cos mestres do Museo del Prado e o partillar experiencias con outros artistas e intelectuais. En 1928 gaña unha bolsa da Deputación de Pontevedra, o que lle permite viaxar a Madrid, Barcelona e incluso a Holanda.

Nesta altura está participa nas profundas mudanzas que están a transformar o mundo artístico galego. Xunto a Maside, Laxeiro, Manuel Torres, Arturo Souto e Luís Seoane formarán o grupo chamado dos renovadores ou os novos. O seu compromiso vital con Galicia, a súa relación produtiva coas vangardas e coa modernidade artística, e a súa admiración e homenaxe ás expresións artísticas e culturais populares converten as décadas centrais do século XX nunha das etapas máis brillantes da historia da arte en Galicia.

Paisaxe (Fundación María José Jove)

Colmeiro casa en 1929 con Emilia González, coa que vive en Margaride, aínda que a súa presencia nos ambientes culturais e faladoiros de Santiago, Vigo e Pontevedra. Malia que nunca militou politicamente, nesta etapa albiscamos un fondo compromiso coas ideas galeguistas e republicanas, ideas que, andando no tempo, provocarían o seu exilio. A súa filla Elena converterase, co tempo, nunha destacada creadora plástica, neste caso dentro da escultura e da abstracción.

Colmeiro configura nesta altura o seu estilo.  Nestes anos que van ata o seu exilio comeza a expoñer a súa obra,  tanto en Galicia como nas cidades que vai coñecendo: Madrid, Barcelona, Lisboa... Tamén nas cidades galegas, nas que agroma un novo gusto pola arte moderna que os novos representan.

 Lavandeiras (Museo de Belas Artes da Coruña)

A guerra civil provoca unha interrupción brutal no proxecto vital de Colmeiro, igual que aconteceu con todos os artistas e intelectuais do seu círculo de amizades. A principios de 1937 parte cara o exilio desde Portugal. A cidade na que pasara a súa xuventude acólleo de novo. Alí coincide cos irmáns Dieste, Seoane, Lorenzo Varela... Mais tarde chegarían Castelao e Maruja Mallo. Son gran parte da elite cultural galega, perseguida, obrigada a fuxir e  refuxiada na chamada quinta provincia galega.

Colmeiro vai ficar doce anos na capital arxentina, período dunha fertilidade creativa abraiante. Continúa cos seus cadros, participa na creación de grandes murais, publica albumes de debuxos, ilustra libros e participa nos debates intelectuais dos españois exiliados. As galerías e salas de Montevideo, Bos Aires e incluso Brasil contarán con exposicións de Colmeiro na década dos corenta. Con todo, os primeiros anos van ser unha etapa moi triste na súa vida. A muller e fillos ficaran en Galicia, polo que a incerteza e a morriña afectan a un Manuel Colmeiro que, nesta etapa fai unha pintura cunha grande carga simbólica, feito que se exemplifica moi ben nas súas maternidades. Estas mulleres grávidas son iconas da familia que agarda ao lonxe, e tamén da terra perdida. O reencontro familiar en 1941 abrirá unha nova etapa de esperanza no de Chapa.

Pulpeira na feira, 1967 (Fundación Caixa Galicia)

En xaneiro de 1949 conclúe a súa estancia en Arxentina. Ese ano trasládase a París, onde vai residir ata o seu retorno definitivo a Galicia en 1986. Ao ano seguinte, en 1950, regresa por vez primeira a Galicia. A partir desta data, as súas viaxes tanto a Madrid como a Galicia será cada vez máis frecuentes.

Cando Colmeiro chega a París, atópase alí cun grupo de artistas españois cos que vai contactar e partillar experiencias. Neste ambiente coñece a artistas que deixan nel unha fonda pegada, como Picasso ou Miró. Nesta época, lonxe da súa terra, vai afondar na súa temática característica, perfeccionará o seu estilo e será recoñecido como un dos artistas destacados dentro do seu ámbito.

Os anos 60 supoñen o recoñecemento definitivo á obra de Colmeiro. Chegan agora as súas exposicións en Londres, París e Madrid... Podemos atopar ao Colmeiro deste anos integrado no máis selecto grupo da chamada escola española de París. En 1968 dedícaselle unha sala de Honor na Exposición Nacional de Belas Artes de Madrid. En 1983 realízaselle unha exposición antolóxica no Museo Español de Arte Contemporáneo de Madrid (Actual MNCARS), mostra que percorreu as principais cidades galegas e que serviu de recoñecemento á súa brillante traxectoria.

Feira (Fundación Caixa Galicia)

Colmeiro seguiu traballando ata o último día da súa longa vida, no seu retiro en Margaride e en Vigo, sempre discreto e  entregado á pintura. O de Chapa pechou o ciclo da súa vida regresando á terra que lle viu nacer, despois dun periplo vital afastado da súa querida Galicia.

Ata aquí resumimos a traxectoria vital deste xenio dos pinceis. Imos explicar agora, dun xeito sinxelo, o estilo e o sentido da súa obra. A pintura de Colmeiro ten unha fonda inspiración  no mundo rural galego, naquelas escenas e paisaxes que el coñeceu de primeira man e das que tantas veces na súa vida estivo afastado. A temática vaise repetir en moitas ocasións: o campo e o mar, a través das festas e romarías, da seitura, da pesca, das tendeiras, das panadeiras, das lavandeiras... tamén os espidos femininos, enmarcados nos evocadores escenarios do campo galego. Son as nosas paisaxes, a propia antropoloxía cultural do noso pobo e as atmosferas que o arrodean.  En moitas ocasións Colmeiro entregarase ao puro pracer de pintar, a artepola arte, sendo o tema algo secundario ou anecdótico. Isto explica, en parte, o seu interese polo xénero do bodegón.

Pescadores, 1973 (Colección Caixanova)

Outra característica no tocante á temática, que vai compartir cos outros artistas do grupo dos renovadores, é o predominio, case absoluto, da figura feminina. Son mulleres anónimas, de orixe humilde, mulleres das aldeas en escenas da vida cotiá, cunha fonda carga simbólica. Ollo, porque moitas delas son as mulleres dese país sen homes no que se converteu Galicia, entre as últimas décadas do XIX e as primeiras do XX, por mor da emigración. Naquel mundo onde os homes marchaban á diáspora, as mulleres levaban todo o peso do fogar. Neste sentido, os renovadores como Colmeiro están homenaxeando ás mulleres galegas, a través da súa pintura. Tamén as figuras femininas de Colmeiro representan o máis perdurable, a continuidade da vida, a fertilidade da terra que nos acolle. Son a esencia de Galicia, que se conserva nas nosas mulleres do campo e do mar.

Colmeiro é un dos pioneiros da arte de vangarda en Galicia. A partir das súas viaxes nos anos vinte e trinta vai coñecer a revolución que se estaba a producir na historia da arte a principios do século XX. Figuras como Picasso, Cezanne, Matisse, os Fauvistas, a vangarda catalana... van influír decisivamente no seu estilo. Colmeiro vai rexeitar a pintura académica e rexionalista, decidíndose por un estilo decididamente á marxe dos vieiros da arte galega daquela época, na que as figuras dominantes eran Lloréns e Sotomayor.

Bodegón, 1965 (Museo de Belas Artes da Coruña)

A pincelada de Colmeiro e densa, ampla. A súa forma de debuxar básica, elemental,  sinxela. Unha das características da súa obra é o primitivismo, esa forma de crear deliberadamente inxenua, que nos traslada a tempos remotos, nos que a arte non estaba regrada nin canonizada polas academias oficiais. Os renovadores galegos como Colmeiro expresaron esa arela de liberdade na súa arte, e ademais o compromiso cara  a historia da plástica galega, a través do se coñeceu como estética do granito. As formas nos seus cadros son como figuras de vulto redondo, inspiradas nas pezas esculpidas en granito, nos pórticos e cruceiros, tan tradicionais dentro da nosa arte. Son figuras como as que crearon os nosos canteiros populares, que están presentes no noso patrimonio desde o románico ata os nosos días, case en cada pequena parroquia da nosa xeografía.

Outra das características da súa pintura vai ser o intenso cromatismo dos seus cadros. As amplas gamas de azuis e verdes están sempre presentes, ata o punto de chegar a investigar e innovar con novas tonalidades das cores que, segundo el, mellor representaban a nosa paisaxe.

Lavandeiras, 1968 (Fundación María José Jove)

Se a temática vai ser moi similar desde que regresa de Bos Aires a Galicia, a súa forma de pintar vai evolucionando ao longo dos anos, aínda que sen trocos drásticos. Na década dos 30 a paisaxe esquematízase ata chegar case a abstracción. Cadros nos que os verdes e os amarelos son pintados con liberdade xestual. O Colmeiro debuxante destápase no exilio bonaerense, onde fai milleiros de bosquexos e debuxos. Os primeiros anos de exilio supoñen na pintura de Colmeiro unha labor de denuncia dos horrores da guerra. Os seus cadros reflicten drama, soidade e desolación, aínda que  tamén unha xanela aberta á esperanza, representada xeralmente na tenrura das nais. Esta carraxe da súa obra de posguerra vai mudando cos anos cara un sentimento de saudade da terra e da familia, que se reflicte nas súas creacións artísticas. A partir de 1941 retoma a paisaxe evocadora de Galicia como tema.  Os azuis e os verdes intensos da súa paleta e a representación constante da muller son de novo a súa sinal a de identidade.

Cando chega a París en 1949 atópase cun ambiente artístico onde a abstracción abríase camiño con forza, aínda que moitos dos artistas formados nas vangardas seguían fieis á pintura figurativa. Cómpre subliñar que Colmeiro non se atopa alicientes na abstracción, polo que a rexeita, permanecendo fiel aos seus principios, e representando unha e outra vez eses temas típicos da súa iconografía. Ademais non podemos esquecer que as súas visitas a Galicia son frecuentes desde a súa volta a Europa, polo que a renovación da inspiración ficou asegurada.




LAXEIRO

Xosé Otero Abeledo, coñecido no mundo artístico como Laxeiro, naceu en 1908 na aldea de Donramiro, no Concello de Lalín. Foi o primeiro dos sete fillos que tivo Xosé Otero, o seu pai, que tiña a profesión de arrieiro.

Aos poucos anos cambiou Donramiro por Vilarmaior, na parroquia de Botos, no mesmo concello de Lalín. Aquel rapaz vive a vida tradicional das aldeas galegas de principios do século XX, observa a xente, escoita vellas historias a carón do lume da lareira, e comeza a crear un mundo imaxinario propio, cheo de creatividade, que lle acompañará na súa vida. O taberneiro Tacán, que se converte polas tardes en gato e lle provoca arrepíos, a tía Carmela, que percorría a casa cun saco cheo de papeis e cacharros que representaban os seus pecados, ou toda a xente que pasaba polo palleiro da súa casa a contar e escoitar historias, e a probar o viño que o seu pai traía do Ribeiro... Son escenas a medio camiño entre a realidade e a fantasía, que Laxeiro vai recordar toda a súa vida.

As veces, na vida dun rapaz, crúzase un mestre que saber ver e potenciar o seu talento. Na vida de Laxeiro cruzouse a mestra Teresa López, naquela pequena escola da parroquia de Botos. Ela foi que lle animou a pintar e lle regalou os seus primeiros lapis:

 "A miña mestra, dona Teresa López, que foi a primeira mestra do posta polo estadona miña parroquia de Botos, viu en min boas aptitudes para o debuxo e foi a primeira persoa que me falou dos grandes pintores, dos clásicos,de Goya,Veázquez... Ela animábame a pintar, dábame lapis,cores e papeis"

 

Carnavalada, 1931 (Fundación Laxeiro)

Laxeiro, igual que tantos outros rapaces galegos daquela época, coñeceu a emigración. No ano 1921, aos trece, marchou para A Habana, onde xa vivía o seu pai. Canda el viaxaron a súa nai e a súa irmá María. A súa vida transformouse en Cuba. Alí tivo que compaxinar traballo e estudos cunha vocación artística que nunca abandonaría. No Centro Galego da Habana asistiu ás súas primeiras aulas de debuxo, formación que completaría na Academia San Alejandro. Unha data moi importante nesta traxectoria habaneira de Laxeiro foi cando visitou as exposicións de Xesús Corredoira e Ignacio Zuloaga na organizadas na illa. Segundo el, aquelas exposicións causáronlle tal impacto que decidiu dedicarse profesionalmente a arte.

"Quedei moi impresionado, lembro aínda aspaisaxes de Corredoira, un home que era de Lugo e vivía en Santiago de Compostela, neas vía as cores e as leiras daquela Galicia que eu botaba de menos"

En 1925 enferma na  Habana e a súa familia decide que regrese a Galicia, á sua comarca natal. Nunca máis volvería á cidade onde se fixo home e artista, e que ficaría no seu corazón. Naque vizoso val do Deza sandou da súa doenza respiratoria e comezou a traballar. Non era nada doado vivir da pintura nos anos 20 en Galicia, unha terra con pouca tradición e mercado para a pintura. Así, Laxeiro converteuse en barbeiro-pintor. Nas festas e feiras da zona, tanto cortaba o pelo como facía retratos aos paisanos que acudían ao seu posto.

Banquete de nenos, 1949 (Fundación Caixa Galicia)

Naquela altura comeza a asinar os seus cadros como Laxeiro, alcume que adopta da súa avoa, “a Laxeira”, así chamada porque era do lugar da Laxe. Nos anos 20 fixo colaboracións en prensa, concretamente en Céltiga, Faro de Vigo e El Pueblo gallego, medios que publicaron os seus debuxos, e tamén ilustrou capas de libros. A súa actividade artística permítelle abandonar o oficio alternativo de barbeiro, xa que cada vez eran máis os retratos e menos os afeitados que lle encargaban. Nesta época de cambios cando Laxeiro casa con Luísa Villamartín, que sería nai da súa única filla, chamada Mari Cruz.

Cara finais dos anos 20 comeza a contactar con outros artistas galegos, participando nos faladoiros de artistas en Compostela e facéndose amigo de Carlos Maside e Manuel Colmeiro. En 1931 o Concello de Lalín concédelle unha bolsa para estudar en Madrid, e ao ano seguinte a Deputación de Pontevedra lle permitiría seguir con estes estudios, na Academia de Belas Artes de San Fernando. Na capital do estado pasou dous anos, tempo no que puido coñecer o Museo del Prado. A obra de Francisco de Goya, sobre todo as súas pinturas negras, causou unha fonda impresión nel, así como o mestre holandés do barroco Rembrandt. Nos faladoiros da Granja del Henar coincide con boa parte da intelectualidade galega que estaba na capital do estado nos primeiros anos da II República: Castelao, Otero Pedrayo, Dieste, etc.

 Cencerrada, 1950 (Colección Caixanova)

"Madrid significou moito para min como artista e como persoa, poispuiden facer realidade cousas coas que  soñara  de rapaz, ir ao Museo del prado e descubrir a Tiziano, no cadro A Venus do Amor con aqueles querubíns que aínda recordo; Velázquez As meninas; o Greco, un pintorazo de carallo; Goya e as súas pinturas negras foron acontecementos inesquecibles"

Terminada esta etapa en Madrid, Laxeiro volve a Lalín. Será nestes anos, na universidade de Compostela, cando expoña por vez primeira.

 "Era o ano 1934. Aceptei en face-la exposición e cheguei a ela de milagre, xa que non tiña cartos para paga-lo coche de liña de Lalín a Santiago, que daquela custaba sete pesetas. Tiven unha forte liorta co revisor cando me pediu o billete, e ao chegar a Santiago tiven que buscar a carlos Maside para que me prestase cartos (...). Lémbrome tamén da axuda que me prestou Luís Seoane, que viña de remata-la súa carreira de avogado. Foi conmigo para axudarme a colgar os cadros. Este foi o primeiro encontro con Luís con quen anos máis tarde afondaría na miña estancia en Bos Aires"

Os deuses, 1970 (Fundación Laxeiro)

Ao chegar a guerra civil foi mobilizado polo bando franquista e enviado a Asturias, maila ser de ideoloxía galeguista e republicana. Unha vez terminada a guerra, trasladouse a Pontevedra, onde estivo dous anos, e despois a Vigo, en 1942. A súa situación económica nestes anos non foi moi brillante. En Vigo compaxinou a súa obra máis característica, con retratos feitos por encargo.

"Non compraba cadros ninguén, nin a min, nin a ningún novo, pero a cousa era xeral en España, só vendían uns cantos académicos, e en Galicia xa non digamos"

Xogo de nenos (fundación Laxeiro)

Un destes retratos lle permitiu ter un lugar de traballo e residencia permanente na Rúa do Príncipe. Un banqueiro que lle encargou un retrato préstalle o local para que el traballe. Cando remata o retrato, Laxeiro pídelle se pode ficar alí, e o banqueiro respóndelle que mentres lle guste o retrato, pode quedar. No ano 1970, cando Laxeiro regresa de Bos Aires, o banqueiro lle dí que lle segue a gustar o retrato, polo que pode quedarse no local canto queira. Esta é só unha anécdota do xenio que foi Laxeiro. Foron anos de bohemia, anos nos que Laxeiro deixou unha fonda pegada, a través de debuxos e murais, e sobre todo a través do seu engado persoal, nos restaurantes e tabernas máis características da cidade atlántica, como A taberna do Elixio. En Vigo expuxo e vendeu obra en moitas ocasións, nestes anos tamén expuxo na Coruña, Santiago,  Bilbao e Madrid.

O manancial da vida, 1940 (Café Moderno Pontevedra -FCG)

Nesta etapa permanece á marxe da política cultural e artística oficial, mantendo unha postura ética e estética inquebrantable, e pasando esteiteces, como lle aconteceu aos pintores do grupo dos Renovadores que non se exiliaran, como foi caso de Maside ou Manuel Torres. Así,  Laxeiro decide mudar de vida e emigrar a Bos Aires, na procura de novas oportunidade e horizontes vitais. Co gallo de acompañar a súa obra para unha exposición colectiva no Centro Galego da capital arxentina, Laxeiro marchou cara Bos Aires por unhas semanas, e decidiu quedarse a vivir alí ata 1970. Corría no ano 1951. Este “autoexilio” non foi debido ás penurias económicas nin a presións políticas, senón por unha arela de continuar coa súa carreira artística nun ambiente máis propicio, pois Buenos Aires, daquela, era a gran capital cultural da América Latina.

"Cheguei a un país no que valoran a arte (...) Eu atopabame alí como na miña terra. Fixen moitas exposicións, fun vicepresidente da  Sociedade de Artistas Plásticos Arxentinos, gocei alí de grandes simpatías no ambiente artístico, dei charlas e conferencias en torno á pintura. Foi unha época moi boa para o meu espírito e para os meus sentimentos (...) Bos Aires foi un xarope doce e inesquecible para min como home, como artista e como galego"

Trasmundo, 1949 (Fundación Laxeiro)

Laxeiro foi sempre un sedutor, que buscou unha compañía feminina, que normalmente atopou con facilidade. En Bos Aires vaise xuntar con Eulalia de Prada, Lala, unha muller de forte personalidade que o acompañaría e que influiría moi positivamente na súa carreira artística. Na súa nova residencia vai poder vivir comodamente da súa pintura,  e traballar sen descanso no que supuxo unha etapa moi creativa e fecunda. Durante estas dúas décadas relacionarse cos artistas máis destacados do panorama arxentino, e poderá expoñer e vender obra en moitas ocasións. Laxeiro intégrase sen dificultades no universo cultural bonaerense, chegando a ser vicepresidente da Sociedad Argentina de Artistas Plásticos. O de Donramiro mantivo contacto con España durante estas dúas décadas, viaxando decote á península e expoñendo a súa obra con éxito.

En 1970 decide regresar de América, repartindo agora o seu tempo entre Madrid, Vigo, pois alí terá un estudio, e Lalín, onde vai recuperar a súa antiga casa de Vilarmaior. Agora chegaralle o recoñecemento en Galicia, pasando a ser considerado un dos artistas de referencia. Era a hora dos recoñecementos e homenaxes, e Laxeiro se converteu nun dos intelectuais vivos máis influentes na nosa terra. Nunha época de renovación artística en Galicia, co movemento Atlántica abeirando, o artista lalinense foi considerado o nexo entre a tradición e a modernidade. A partir do seu regreso a Galicia unha das súas maiores preocupacións foi a promoción da arte e o apoio aos novos creadores. O seu eterno vencello coa cidade de Vigo ficou entón, plasmado, a través dunha moi xenerosa doazón e da creación por parte do concello da fundación que leva o seu nome. A medalla Castelao e a súa exposición antolóxica no Auditorio de Galicia en Compostela son exemplos deste reconocimientos dos galegos cara un dos seus mellores pintores de sempre.

 Maternidade, 1973 (Colección Caixanova)

Laxeiro seguiu traballando arreo ata o último día,  implicándose na vida cultural en democracia, pintando murais, facendo carteis, expoñendo, participando en xornadas, impartindo conferencias, e partillando a súa experiencia e coñecementos, a súa extraordinaria compaña, e a ledicia por vivir coas numerosas amizades que foi forxando ao longo da vida.

Laxeiro morre o 21 de xullo de 1996. Uns meses antes, o CGAC, o novo centro da arte moderna en Galicia, dedicáballe a súa última exposición en vida. Esta exposición, resumo de toda unha vida dedicada á creación artística, serve de nexo entre os artistas galegos do XX, aqueles que renovaron a arte a través da vangarda, os que abriron novos vieiros a partir dos anos 50, os membros do grupo Atlántica e a arte actual en Galicia. Laxeiro pertenceu, ao seu xeito, a todas estas xeracións.

A obra de Laxeiro é facilmente recoñecible. Se hai un autor do grupo dos renovadores no primitivismo está máis presente, é precisamente nos seus cadros. O rural galego, dominador absoluto da súa temática, toma aquí un cariz fantástico. As fábulas de Laxeiro remítennos a unha Galicia de lenda; nos seus cadros encontrámonos cun humor burlesco, transmitido a través da estética do granito que comparte con outros renovadores da arte galega do século XX. O lalinense achéganos ao mundo dos canteiros populares, cunha linguaxe barroca e fabuladora, na que a realidade aparece distorsionada, manipulada á súa vontade, a través das recreacións de mundos máxicos. O horror vacui, a presencia abafante de personaxes e figuras na súa obra, e outra das características deste artista.

A súa infancia en Lalín, terra rica en lendas, contos e tradicións van marcar unha temática na que o autor amosa unha imaxinación desbordante, deixándonos unha obra nunca exenta dunha boa dose de retranca e de crítica social.

"Na miña casa vendíase viño, que meu pai traía do Ribeiro. Na planta baixa, arredor da lareira, quentábanse os corpos e as cuncas de viño ao resclado do lume. O sitio era propicio para contar historias e contos que me facían tremer (...) Así vivín de rapaz, cheo de medo, de crenzas, de trasnos, aparecidas e bruxas. O pobo galego está cheo desas cousas e, sen dúbida, son parte da nosa base argumental"

Temos en Laxeiro unha versión galega dunha vella tradición hispana no eido artístico, irónica, macabra, negativa, que nace en Goya coas pinturas negras, que ten continuidade coa España negra de Gutierrez Solana e que podemos asimilar aos esperpentos doutro galego xenial como foi Valle-Inclán.

"En Galicia tamén hai un mundo bastantes goyesco presente no seu expresionismo"

Mascarón, 1934 (Fundación Laxeiro)

Na temática, ese realismo máxico vencellado á terra, atopámolo tamén na obra de Cunqueiro. As súas influencias artísticas inclúen ao seu admiradísimo Rembrandt, cuxa obra coñece no Museo del Prado, e, por suposto, Picasso, que deixou unha fonda pegada na obra de todos os renovadores galegos. Tamén o expresionismo alemán dos anos 20, e, despois da segunda guerra mundial, o art brut.

"Para min como para os outros bolseiros, Torres, Souto, Colmeiro, etc. a estadía en Madrid fíxonos senti-la terra moi a fondo pero como dixen antes ao servicio da creatividade e da imaxinación. Quizais iso foi o que se chama Renovación"

A paleta de Laxeiro é limitada, cun dominio absoluto das terras e dos ocres. Nos últimos anos da súa traxectoria, esquematiza as formas e fai unha pintura moito menos barroquizante que nas décadas previas, achegándose á arte abstracta, aínda que sen traspasar a barreira da figuración, Ademais, a súa paleta  amplíase cara a tonalidades máis alegres.O debuxo foi case unha obsesión para Laxeiro. Debuxaba a todas horas, mesmo na mesa dun café ou en calquera papel que lle acaera ben. Para el o debuxo é o armazón do cadro, a base na que sustenta a súa pintura.

Os seus cadros máis celebrados foron aqueles que reproduciron aquelas realidades deformadas, os entroidos, as máscaras, os seres mitolóxicos... Tamén aquelas composicións barrocas, cheas de persoeiros que nos remiten ao trasmundo laxeiriano. Ademais de lenzos e debuxos, deixou unha fonda pegada a través da súa obra mural, e fixo incursións noutros xéneros como o gravado.

Pitonisa, 1976 (Fundación Laxeiro)

Extremadamente xeneroso coa súa obra, descoidando en moitas ocasións o aspecto comercial, foi un creador extraordinariamente activo. Un home en boa medida autodidacta, que foi adquirindo, cando a vida llo permitiu, unha formación intelectual e un coñecemento da historia da arte que lle permitiu, en certa medida, ser considerado como unha autoridade na plástica galega.

"Eu fun un gran estudioso do Pórtico da Gloria, e aínda me segue gustando hoxe. Sen dúbida, iso influiu en min (...). As nosas igrexas, os capiteis románicos, a ampla follaxe barroca inflúen en nós como inflúen os entroidos, ou esas cornetadas que vivín na aldea cheas de elementos e sonoridade"

Colmeiro e Laxeiro pertenceron ao grupo dos Renovadores, nos que se inclúe, tradicionalmente, a outros artistas como Carlos Maside, Manuel Torres, Arturo Souto e Luís Seoane. Por cuestións de espacio e de tempo, non podemos ver a obra de todos eles nesta clase. A algúns deles xa os coñecimos durante o curso. Seguro que en ocasións sucesivas poderemos seguir falando desta etapa tan fascinante dentro da historia da arte e da cultura en Galicia. Despedímonos, así,  recollendo as palabras finais de Laxeiro na entrevista con Fernando Elorrieta que fomos escolmando neste artigo:

"Vivo entre Lalín e Vigo con amor á vida, enchendo os ollos deste paraíso que é galicia, que cada día sinto máis. Temos unha terra única". 

A CORUÑA, UNHA OLLADA A TRAVÉS DO TEMPO

A carón do Atlántico, senlleira nunha península verde de area e granito, bañada polas augas frescas do océano... neste extraordinario paraxe naceu A Coruña. Fermoso lugar que foi habitado, de xeitos moi diferentes, desde hai máis de dous mil anos. Ao longo de todo este tempo, o pasar da historia deixounos decenas de episodios memorables, centos de recantos singulares e personaxes destacados por diferentes motivos.

Na extensión deste texto e desta clase sería imposible tentar abranguer toda a historia e a cultura xurdida na cidade ao longo do tempo. Deterémonos, pois, nalgúns aspectos vencellados á nosa cultura, e que marcaron a historia do noso pobo, centrándonos, como non podía ser doutra forma tendo en conta a temática do curso, nos personaxes, momentos e lugares sobranceiros na historia da cidade.

UNHA ORIXE MÍTICA

Nun curso dedicado á cultura, non debemos nin queremos renunciar á explicar os mitos e as lendas de cada pobo. Malia saírse do historicamente verificable, consideramos que estas historias fantásticas forman parte da bagaxe cultural dos paises, e axudan a explicar a propia idiosincrasia dos mesmos. A Coruña ten unha relación especial coas mitoloxías, feito que se reflicte mesmo no seu escudo.

Da tradición grecorromana herdamos o mito de Hércules e Xerión. O heroe perseguiu ao malvado xigante desde Lisboa ata a península coruñesa, onde ten lugar a loita. Alí mesmo captúrao e dálle morte. Xerión quedou soterrado naquel mesmo lugar, onde se construíu unha torre para conmemorar aqueles feitos. Seu é o cranio representado debaixo da torre no escudo da cidade. Sabemos que a mitoloxía, malia a súa filiación co xénero fantástico, encerra significados que atinxen á vida real. Neste caso, Xerión, o xigante que controlaba rabaños e pastos, representa á sociedade agraria; a figura de Hércules, pola súa banda, fálanos da aristocracia guerreira e da vontade civilizadora de gregos e romanos.

Ademais deste vencello co episodio dos traballos de Hércules. A orixe mítica da cidade da Coruña ten relación co ciclo mitolóxico celta. O Leabhar Ghabhála Érenn, libro das invasións irlandesas, serviu de inspiración aos historiadores e escritores románticos do XIX, como Manuel Murguía ou Pondal, para relacionar Galicia co mundo celta. Segundo conta a lenda,  Brigantia era a cidade fundada no noroeste da Península Ibérica por Breogán, primeiro rei de Galicia e fillo de Brath, o grande conquistador que viu de oriente para tomar estas terras. Breogán mandou construír naquela poboación unha torre (a Torre de Hércules). Un dos seus fillos, chamado Ith, adoitaba subir a aquela torre a ollar cara o mar. Un día de ceo despexado e mar calmo, subido ao máis alto da torre, Ith albiscou  ao lonxe outra terra, e decidiu saír a buscala. Segundo a lenda, ao chegaren ás costas de Irlanda, pois aquela era a terra que vira ao lonxe, atopouse cun país cheo de mel, froita, trigo e peixe. Con todo, Ith non foi ven acollido por aquelas xentes, que o asasinaron e enviaron de volta o seu cadáver cara Brigantia. Foi este o detonante da conquista da illa de Irlanda, a terra dos Tuata De Danann,  polos fillos de Breogán, acaudillados por Mill.

Outra lenda nos fala da existencia na torre dun espello xigante, construído pola descendencia de Hércules que fundara a cidade, con propiedades máxicas, que permitía aos brigantinos descubrir aos seus inimigos a moitas millas de distancia, cando estes chegaban por mar. Temos tamén aqueloutro mito que nos explica fundación da cidade por un tal Brigo, descendente de Túbal, neto do mesmísimo Noé, personaxe bíblico que sobreviviu ao diluvio universal na súa arca. Del derívase o topónimo Brigantium.

Deixando o mito a un lado, os primeiros habitantes de xeito estable e perdurable dos que temos constancia científica foron os castrexos que viviron no Castro de Elviña. Aquelas xentes da cultura castrexa deberon quedar abraiados cando viron chegar polo mar, no ano 62 a.C., á armada de Xulio César, na conquista das terras da Gallaecia, e na procura das illas Cassiterides, cheas de riquezas minerais, acuguladas de estaño e ouro.

Desde a conquista e a construción do mítico faro, romanos e castrexos conviven na bisbarra coruñesa. As villae romanas, a carón do mar, onde estaba o porto de Brigantium. Os castrexos pertencentes á etnia dos ártabros, no outeiro de Elviña, nun castro que viviu o proceso de romanización como moitos outros dentro da cultura castrexa. Hoxe en día conservamos un rico patrimonio arqueolóxico que nos fala daquel pasado partillado entre locais e invasores. O castro, en vías de recuperación, e o Museo Arqueolóxico e Histórico da Coruña, no Castelo de San Antón, son testemuña destes primeiros poboadores da bisbarra.

A caída do imperio romano provoca unha crise secular do mundo urbano. Os territorios do vello Imperio ruralízanse nos primeiros séculos do medievo, e aquela cidade xurdida na beira oposta ao faro, na península coruñesa, queda practicamente abandonada. Durante centos de anos apenas temos referencia á súa existencia, máis alá dalgúns documentos que nos falan dunha pequena poboación portuaria, chamada precisamente Faro.

A CIDADE MEDIEVAL

Nos séculos centrais da Idade Media rexurde a cidade. Desta volta xa nomeada cos topónimos Crunna, Crunia ou  Curunia (estes son os nomes que aparecen nos documentos dos séculos XII e XIII para designar á cidade,  Corunna ou Coruna non aparecerían ata o século XIV). Un personaxe relevante dentro da historia da cidade vai ser Afonso IX, rei de León e Galicia, quen no ano 1208 outorga á cidade unha carta de privilexio, un texto fundacional da cidade que, segundo a documentación da época, se estaba creando naquela altura, na península onde estaba o faro romano. Este mesmo monarca permitiu a existencia dunha ceca que acuña moeda desde o século XIII ata os tempos de Carlos II.

Nestes séculos do medievo a cidade vaise creando na parte alta da cidade, no núcleo ao que hoxe en día se lle chama cidade vella. A cidade será un centro urbano amurallado coas características dos burgos medievais. Alí vanse asentando comerciantes e xentes que desenvolvían diferentes profesións, como artesáns e pescadores. A Coruña foi unha cidade diferente polo feito de seren de reguengo. O seu señor era o rei, feito que axudou ao desenvolvemento dun Concello forte, formado por cidadáns que defendían os seus asuntos e organizaban o funcionamento da cidade. Este concello tivo que se protexer, en moitas ocasións, dos intentos da nobreza laica e eclesiástica por se apoderar dela.

Vemos como a personalidade histórica da cidade vaise formando desde o medievo, configurándose á Coruña como unha cidade onde as altas xerarquías eclesiásticas e laicas non acadaron o mesmo poder que nas outras cidades galegas.  Ademais, desta etapa medieval, son algúns dos edificios máis destacados do patrimonio artístico da cidade. A igrexa de Santiago, románica, con elementos que datan do século XII, e a Colexiata de Santa María do Campo, chamada así porque na súa orixe estaba fora da muralla, que é do século XIII e na que conviven elementos do románico e do gótico. Foi esta última a edificación relixiosa máis importante durante séculos, nunha cidade que nunca destacou por ter unha institución eclesiástica moi potente.

A traza orixinal da cidade medieval podémola albiscar na cidade vella, na configuración das súas estreitas e tortas rúas, en lugares recollidos como a fermosa praza das Bárbaras, na existencia dun legado xudeu (como a rúa Sinagoga, que aínda hoxe en día existe), ou na presenza das murallas que defenden os xardíns de San Carlos, aínda que están foran modificadas e ampliadas na idade Moderna.

DE MARÍA PITA A CORNIDE. A IDADE MODERNA NA CIDADE

Co solpor do medievo e a chegada dunha nova era, producíronse mudanzas significativas na configuración da cidade. A Coruña vai acoller ás institucións da nova organización administrativa da coroa española. A Real Audiencia, o Gobernador Civil, a Capitanía Xeral e as Xuntas do Reino de Galicia. Desde aquela, e  ata  a aprobación do estatuto de Galicia, xa ben entrado o século XX, a cidade funcionará como capital de facto de Galicia.

Ao núcleo vello da cidade únese agora un novo barrio, a Pescadería, ocupado por artesáns e comerciantes. O desenvolvemento da navegación, tanto no tocante ao comercio coas novas terras descubertas, como á armada, outorga un novo papel ao porto da Coruña, que vai ser, desde o XVI, un dos máis importantes do reino de Castela. Precisamente relacionado coa actividade portuaria, teñen lugar os feitos máis singulares e heroicos da historia da cidade: a defensa das murallas e a resistencia do pobo coruñés, encabezado por María Pita, contra os homes de Drake.

O verán do ano 1588 tivo que ser moi movido para os habitantes da cidade. O 22 de maio arriban na cidade os primeiros buques da que pasou á historia como Armada invencible, dirixida polo pouco experto Duque de Medina-Sidonia. Alí estarían ata o 22 de xullo, cando parten cara o desastre no Canal da Mancha e nas Illas Británicas. No traxecto desde Lisboa as naves da Armada máis poderosa do mundo sufriran xa serios contratempos, tendo que ser reparados nos estaleiros da cidade moitos daqueles navíos. A Coruña quedaba así sinalada como un dos portos estratéxicos para a coroa española, e tamén como obxectivo dos ataques dos ingleses. 

Ao ano seguinte, en maio de 1589, despois do fracaso da armada castelá no Mar do Norte, Sir Francis Drake encabezaba unha expedición de castigo contra a cidade, que toma porto na zona de Oza. Despois de ocupar con facilidade toda a zona da Pescadería, na que os ingleses cometen todo tipo de excesos e abusos, a poboación local refúxiase no recinto amurallado, disposto a resistir os ataques dos invasores ingleses. Homes e mulleres xúntase para facer fronte ao inimigo, todos a unha. Entre a teimuda poboación coruñesa sobresaíu unha moza de orixe humilde e de apenas vinte e nove anos. Aquela rapaza púxose na primeira liña cando as tropas tentaron pasar á cidade pola Porta de Aires, e abateu a un capitán inglés. Aquel acto de heroísmo acendeu ao pobo coruñés, que rexeitou todos os ataques das tropas de Drake, ata que non lles quedou máis remedio que marchar da cidade sen tomala. Aquela muller que se puxera á fronte da cidade foi Mayor Fernández de Cámara y Pita, e pasou á historia como María Pita. Poucas cidades haberá no mundo que  teñan como personaxe senlleiro, pola súa valentía e forza, a unha muller do pobo, actuando nunha etapa onde a gloria estaba reservada para os homes de berce nobre. Hoxe en día é considerada como unha padroa laica da cidade. As festas da cidade son dedicadas á súa honra.

A súa relación da Coruña con Ferrol sempre foi de complementariedade. Na cidade departamental, cuxa ría forma un abrigo natural de carácter estratéxico, situáronse instalacións de grande importancia estratexia desde o punto de vista militar: o Castelo de San Filipe e o Castelo da Palma a finais do XVI, e Arsenal, instalado no século XVIII e que provocou un extraordinario dinamismo na cidade, sendo capital do departamento marítimo. Os castelos da ría ferrolá son contemporáneos no tempo ao coruñés Castelo de San Antón, que resultou fundamental na defensa da cidade en numerosas ocasións. Así, o arco ártabro funcionou como unha unidade militar estratéxica.

A idade moderna consolida o carácter cosmopolita da Coruña, sobre todo en comparación ás demais cidades galegas. Se gran parte do poderío militar pasou a Ferrol, o porto da Coruña dinamizouse co comercio marítimo internacional. Sobre todo cando consegue o privilexio de poder unir as súas rutas con América, en 1764, a través dos Reais Correos Marítimos. No século XVIII a cidade acolle a funcionarios, militares, comerciantes, artesáns e navegantes de moitos lugares diferentes (cataláns, casteláns, franceses, ingleses, irlandeses...)

Un dos personaxes emblemáticos da centuria foi José Cornide, exemplo de como o espírito da ilustración chegou a Galicia por mar, igual que o fixeron moitas ideas avanzadas e modernas a unha terra nomeadamente conservadora como foi sempre Galicia. Cornide é o paradigma de home ilustrado, polo espírito científico que alumeou toda a súa andaina profesional, e pola extraordinaria capacidade amosada para dedicarse con éxito ás máis variadas disciplinas. Nacido en 1734 no seo dunha familia de orixe nobre, estudou humanidades na Universidade de Santiago de Compostela. Despois da súa etapa de formación, Cornide foi un erudito, que sobresaíu en aspectos tan variados como a xeografía, a arquitectura, a economía, as ciencias naturais, a historia, a política ou a poesía. Foi rexedor da cidade da Coruña e de Santiago. Foi deputado nas Xuntas do Reino de Galicia e capitán da Compañía de Milicias na Coruña.  En 1765 fundou a Real Academia de Agricultura de Galicia. Ao longo da súa vida escribiu multitude de traballos sobre a xeografía, a economía e a historia de Galicia, ademais doutras obras e tratados. Viviu tamén en Madrid, onde ingresou na Real Academia da Historia, feito que o recoñecía como un dos principais ilustrados e eruditos da súa época. A cidade da Coruña deberá estarlle sempre agradecida a Cornide, cando colabora na creación do Real Consulado Marítimo e Terrestre de Galicia, no ano 1785. Os cometidos deste organismo eran moi variados, tratando temas relacionados coa economía, a educación e, sobre todo, cos portos.  Esta institución tutelou unha serie de melloras portuarias da Coruña. Froito das súas iniciativas construíuse un novo peirao, reparáronse as aduanas e, por riba de todo, iniciouse a reforma da torre de Hércules, lavaba a cabo polo arquitecto italiano Eutachio Giannini. Cornide, colaborou neste feito, a través do seu rigoroso estudio sobre o vello faro romano.

Desde finais do XVII e durante todo o XVIII, unha nova serie de predios van mudar a cara da cidade. Exemplos do Barroco de influencia compostelá, como en San Domingos ou en San Xurxo, e edificios de inspiración neoclásica, como o predio da Capitanía Xeral, que inclúe un dos primeiros escudos de Galicia presentes nun edificio público na nosa terra.

A CORUÑA LIBERAL

Durante o século XIX a Coruña será escenario dalgúns episodios históricos moi significativos, verá como nacen e actúan nela algúns dos personaxes sobranceiros da época na política e na cultura, e sufrirá numerosas mudanzas na súa fisionomía e na súa composición social.

Unha nova era da cidade comeza cando foi escenario da confrontación entre franceses e ingleses, no contexto das guerras napoleónicas na cidade. A  Batalla de Elviña é un deses episodios bélicos que marcan a historia dunha cidade. O seu ambiguo resultado, a doce derrota inglesa que consegue embarcar na cidade con danos mínimos nas súas tropas, e o heroísmo do capitán Sir John Moore, cuxos restos descansan hoxe en día nos Xardíns de San Carlos, forman parte do legado desta batalla. Así lle cantou Rosalía a aquel heroe chegado desde Escocia para morrer na Coruña:

«¡Cuan lonxe, cánto, das escuras niebras,  
 dos verdes pinos, das ferventes olas  
 que o nacer viron, dos paternos lares,  
 do ceo da patria que o alumóu mimoso,  
 dos sitios, ai, do seu querer; qué lexos  
 viu a caer baixo enemigo golpe  
 pra nunca máis se levantar, coitado!»

Non debeu faltar xente na cidade que simpatizara coas ideas revolucionarias introducidas polo exército napoleónico en Galicia, malia as brutais accións do exército comandado polo Mariscal Soult. A Coruña foi unha das cidades onde máis rápido prendeu o ideario liberal, xunto con outros portos como Cádiz ou Barcelona. Con todo, en Galicia os afrancesados foron minoría, incluso entre os liberais, sendo precisamente a cidade onde se crea a Xunta Superior de Defensa do Reino de Galicia. A cidade tivo moita relación con destacados dirixentes do bando liberal, como Juan Díaz Porlier "El marquesito" ou Espoz y Mina. No ano 1823 novamente as tropas francesas chegarían á beira da cidade. Mais desta volta a súa intención era restaurar o absolutismo na figura de Fernando VII. O pobo coruñés resistiu durante case un mes o asedio dos Cen Mil Fillos de San Luís, converténdose A Coruña nun dos últimos bastións liberais.

Despois chegaría a década ominosa, o castigo e o exilio. O propio Espoz y Mina, aquel que axudara a liberar España da presencia francesa na guerra da independencia,  parte cara a Inglaterra coa súa esposa, Dona Juana de Vega. Ela foi unha das máis  ilustres coruñesas. Unha gran muller que, cando se instale definitivamente na cidade, despois de traballar ao servizo da raíña Isabel II, converterase no centro de atención desde o punto de vista político e intelectual. A súa biografía é interesantísima: casou por amor cun dos heroes da guerra da independencia, marchou cara o exilio, foi camareira e conselleira da raíña, unha importante escritora, unha das maiores benfeitoras da historia da cidade, sempre preocupada pola asistencia aos desfavorecidos e a educación, foi promotora de iniciativas culturais e ademais a persoa que vai aglutinar ao movemento liberal da cidade arredor dela. Á súa morte, deixou un grande legado que máis de cen anos despois aínda xestiona a fundación que leva o seu nome.

Juana de Vega forma parte do numeroso grupo de mulleres senlleiras na historia da cidade, por ter sobresaído en diversos eidos. Canda ela, podemos destacar a outras como Concepción Arenal, ferrolá de nacemento e coruñesa de adopción, amiga persoal de Juana de Vega e pioneira do movemento feminista en España, xa que foi a primeira muller en asistir á universidade. Por suposto, Dona Emilia Pardo Bazán, unha das grandes figuras literarias do seu tempo e unha muller cunha extraordinaria personalidade,  que ademais converteu á cidade en protagonista dalgunhas das súas novelas, evocada a través do topónimo Marineda. É o caso da novela La tribuna, na que as protagonistas son as cigarreiras da fábrica de tabacos. Grazas aos seus libros temos unha fonte de extraordinaria calidade para coñecermos como era o ambiente da Coruña na segunda metade do XIX. Outras mulleres destacadas na vida cultural e intelectual da cidade foron a propia Rosalía de Castro, que viviu xunto algún tempo co seu home Manuel Murguía, nunha casa da cidade vella. Ou Sofía Casanova, unha das primeiras mulleres correspondentes de guerra que existiron.

No século XIX a cidade medra grazas ao desenvolvemento industrial e o crecemento da actividade económica. A Coruña será a cidade máis grande de Galicia, ata que Vigo a supere xa a mediados do século XX. O porto será outra vez o centro do desenvolvemento económico, o que tire do crecemento industrial da cidade. Porén, nin A Coruña nin ningunha outra cidade galega acadaron o grado de crecemento suficiente para facer da economía galega produtiva e sostible. Nas últimas décadas do XIX, e principios do  XX, os peiraos coruñeses serán testemuña da saída de milleiros de galegos cara a emigración.

A cidade muda a súa faciana. O crecemento faise  cara ao istmo da cidade, e máis alá, a través do proxecto do ensanche. Os Cantóns, a rúa Real, “o relleno” cos xardíns de Méndez Núñez, a arquitectura modernista como os edificios que bordean a praza de Lugo, ou o Kiosko Alfonso, obras como o Palacio Municipal ou a Casa do Sol de Pedro Mariño, ou os predios racionalistas de Antonio Tenreiro... Todos eles forman parte da arela de crecemento e modernidade que se viviu na cidade, naquelas décadas que van a ata a guerra civil. Xunto a estes edificios, as míticas galerías que miran ao mar, e polas que A Coruña foi alcumada como “A cidade de cristal”.

Neste perídod que vai ata a guerra cuvil, a sociedade é máis dinámica, xorden novos costumes e comportamentos, e tamén novas clases sociais. Temos nesta altura cafés como o Galicia, restaurantes míticos como o Fornos, diferentes faladoiros, un importante tecido asociativo no que destacan o Casino ou o Círculo de Artesáns, novas ofertas de ocio como teatros, orfeóns, bandas de música... O nacemento do Real Club Deportivo en 1906, os primeiros automóbiles, os primeiros turistas que veñen a tomar baños á cidade, etc. É posible que tamén veña desta época o gusto do coruñés por deixarse ver e, en certa medida, aparentar. A praza de María Pita, Os Cantóns, a Rúa Real e Rego de Auga serán o salón de recibir dos coruñeses, sempre tan adoitos a saír á rúa. Quizais esta forma de ser, que choca moito co carácter máis ben humilde do resto dos galegos, e o que nos valeu aos coruñeses o alcume de cascarilleiros.

Desde o punto de vista político, a cidade sempre permaneceu dentro do campo do liberalismo, do progresismo e do republicanismo, marcando así un carácter diferenciado a respecto doutras poboacións galegas. Tamén neste campo temos personaxes destacados, como Ramón Pérez Costales, Salvador de Madariaga ou Casares Quiroga.

 Por outra banda, estando nun curso de cultura galega, non podemos pasar por alto a estreita relación da cidade co galeguismo. Xa desde os tempos do Rexurdimento, A Coruña vai ser unha das poboacións onde máis vai callar o sentimento galeguista e os movementos políticos rexionalista e nacionalista. Foi na Coruña onde se reunían os intelectuais da Cova Céltica: os Pondal, Murguía, Martínez Salazar, Eladio Rodríguez, Lugrís Freire, Tettamancy, etc.  Xusto na libraría da Rúa Real pertencente a Uxío Carré Aldao. Este grupo vai ser o que teña a iniciativa de crear a Real Academia Galega. Foi tamén na cidade herculina onde xorden as Irmandades da Fala, cos irmáns Vilar Ponte, no ano 1917. Este grupo é o xermolo do movemento nacionalista galego, de carácter liberal, e coa reivindicación da lingua como principal eixo de acción. O funeral de Curros Enríquez, en 1908, con decenas de miles de coruñeses acompañando o seu corpo acabado de chegar da Habana, é unha das imaxes históricas máis fermosas que se conservan na cidade, que exemplifican moi ben esta vocación galeguista e cultural da cidade. O monumento feito por Asorey en homenaxe a Curros, que loce nos xardíns da cidade, lémbranos a importancia da figura do de Celanova na Coruña.

Tamén na cidade herculina, xa en tempos da II República, un Luís Seoane moi novo, acabado de chegar de Compostela, reuníase a cotío co grupo do taller de Luís Huici. Alí coincidían tamén Urbano Lugrís ou Álvaro Cebreiro. O xastre sería asasinado, xunto con outros centos de coruñeses republicanos, que non conseguiron fuxir da represión, tras o golpe de estado fascista. O campo da rata, moi preto da torre, é o lugar da memoria onde hoxe en día lembramos ás vítimas da barbarie fascista na cidade. Seoane si puido, afortunadamente, escapar, converténdose no gran dinamizador cultural do exilio galego após da morte de Castelao.

A CORUÑA CARA O FUTURO

O franquismo sentoulle mal á cidade. Ráchase aquel dinamismo social e cultural. A Coruña, cidade de tradición liberal e republicana, ficou baixo o xugo da represión durante décadas. Aínda por riba, foi escollida polo ditador como lugar para o seu lecer estival. Neste caso cómpre aclarar, co ánimo de rachar tópicos negativos que deturpan a imaxe da cidade, que foi Franco o que escolleu á Coruña, e non os coruñeses os que o escolleron a el.

A partir dos anos 50 do século XX asistimos a novas mudanzas na configuración física e social da cidade. Moita xente chegada da Galicia rural aséntase na Coruña, debido a un segundo intento de industrialización e de creación de infraestruturas que resultou, de novo, insuficiente para dinamizar o país desde o punto de vista económico. Se o primeiro ensanche da cidade fora exemplar, agora o crecemento vaise realizar sen sentido nin orde ningún, xurdindo na cidade unha serie de barrios que resisten mal o paso do tempo, con moitos problemas de habitabilidade, alén do seu pobre valor estético. Mellorar estes barrios é un dos retos dos políticos do século XXI.

A chegada da democracia ao concello fixo que mellorasen as cousas na cidade, aínda que os primeiros tempos, coa arela da capitalidade perdida, resultasen unha decepción. A Coruña, nestes anos, foi creando un tecido cultural  e social moi interesante, poñendo en valor o seu patrimonio histórico e artístico, ollando como o turismo se convertía nun dos motores da economía, e como unha serie de equipamentos culturais abrollaban para dar servizo aos cidadáns. Como exemplo deste dinamismo cultural, temos na cidade a rede máis extensa de bibliotecas de Galicia, o nacemento da Orquestra Sinfónica e a programación anual do festival Mozart, o museo de Arte Contemporánea (MACUF), a Fundación Luís Seoane ,a rede de Museos Científicos, que se unen aos xa existentes con anterioridade Museo de Belas Artes e Museo Arqueolóxico e Histórico, e outra serie de equipamentos, como este mesmo Forum Metropolitano, que nos permiten afirmar que A Coruña é unha cidade moderna e activa.

Neste novo milenio que nos tocou vivir, nesta era da cultura posmoderna, os episodios históricos mudan de carácter. Hoxe en día resultaría imposible volver a vivir datas como as de María Pita ou a Batalla de Elviña, pero as cidades tamén teñen os seus días de gloria. E por isto que non podemos rematar a clase sen lembrar, aínda a risco de caer na banalización do narrado ata esta altura, a data do 19 de maio do 2000. Aquel día, o noso Depor, aos seus 94 anos de idade, conquistaba o título de liga, quedando por riba de Barcelona, Valencia e Madrid. Naquel fin de semana, milleiros de coruñeses tiráronse á rúa a festexar. En Riazor, en Catro Camiños, na Praza de María Pita a carón da estatua da heroína... Desta volta non celebraban unha vitoria en ningunha batalla, porén, a sensación de ledicia dos cidadáns debeu ser ben semellante a aquela que sentiron os coruñeses en 1589, cando viron, desde a Enseada do Orzán, aos navíos de Drake marchando da cidade.