AS ARTES ESCÉNICAS EN GALICIA

As artes escénicas son aquelas que, por definición, se desenvolven enriba dun escenario. Danza, música e teatro, e tamén outras disciplinas que xorden como combinación destas artes, como a ópera ou o xénero musical. Nesta clase imos facer un repaso ao que son e ao que foron as nosas artes escénicas.

 Debido ao amplo da temática a desenvolver e o escaso do noso tempo, lonxe de dar unha visión exhaustiva da escena galega, quedarémonos con algúns fitos importantes e con algúns datos que nos acheguen e nos axuden a comprender o mundo do espectáculo en Galicia ao longo do tempo.

Desde a aprobación do Estatuto de Autonomía a oferta cultural, no tocante ás artes escénicas foi medrando en cantidade e calidade. En 1989 creouse o IGAEM , encargado de promover e ordenar o sector. O IGAEM foi substituído no 2008 pola AGADIC, que inclúe ademais empresas e institucións de outros eidos culturais, ademais da danza, a música e o teatro.

Na música interésanos subliñar a proliferación de festivais musicais. Desde aquel senlleiro Festival de Ortigueira creado no an 1978, ata os de máis recente creación e que abranguen os máis diversos estilos musicais, en Galicia temos decenas de festivais que serven para proporcionar e dar a coñecer ás diferentes formacións galegas que van xurdindo, que moitas veces comparten escenario con grupos moito máis consagrados. Musica tradicional, música con raíces –folk-, música moderna –rock, pop, funk, hip-hop, punk, ska...-, canción tradicional e moderna, jazz, etc. Temos en Galicia unha gran cantidade de grupos e solistas de todos os xéneros, interpretando en galego, en castelán e en inglés. Dado que non temos todo o tempo que desexariamos, e que hai uns meses dedicamos unha sesión á música galega, nesta clase imos centrarnos máis en danza e teatro.

Adscritos ao AGADIC temos dúas institucións públicas fundamentais dentro do panorama das artes escénicas galegas como son o Centro Dramático Galego e o Centro Coreográfico Galego, que montan varios espectáculos ao ano e os representan polas diferentes salas e teatros do país. O Centro Dramático Galego ven de acadar un gran éxito de crítica e público estes meses coa Opera dos tres Reás, creada por Bertold Bretch e Kurt Weill, dirixida por Quico Cadaval e con Luís Tosar no reparto, que acadou 19.700 espectadores en 34 funcións.

O aumento de escenarios nas cidades e vilas galegas é outra das características da escena galega nestas últimas décadas. Xunto coas producións foráneas que podemos gozar en Galicia, contamos un circuíto propio de música, teatro e danza; se ben, o sector adoece dunha excesiva dependencia de subvencións públicas, froito de non haber acadado unha suficiente cantidade de público fiel que permita que os espectáculos se financien por si mesmos. Este non é un feito illado que aconteza só en Galicia, se non que é un modelo que se reproduce por toda Europa. Os gobernos invisten cartos nestas iniciativas, xa que a cultura conforma unha industria que xera riqueza, crea postos de traballo, proporciona recursos para a realización intelectual e espiritual da cidadanía e ademais proporciona alternativas saudábeis para o tempo de lecer que afondan no benestar da sociedade.

Alén das agrupacións oficiais, como o CDG e o CDG, e as bandas provinciais e municipais, en Galicia funcionan unha serie de compañías privadas de teatro e danza, algunhas delas como asociacións culturais, como é o caso de Xacarandaina. A danza tradicional ocupa un lugar destacado dentro das producións de espectáculos; xunto á tradición, hai compañías que se dedican á danza contemporánea, como Nova Galega de Danza, compañía que veu recoñecida a través de numerosos premios a súa corta pero intensa traxectoria desde que foi fundada no ano 2003.



En teatro destacamos compañías como: Espello Cóncavo, Teatro Ensalle, Teatro Arte Livre, Lagarta, Lagarta, Chévere, Teatro do Atlántico, Berrabambán, Matarile Teatro, Casahamlet, Sarabela, Eme2, Produccións Teatrais Escéntricas ...

Outra das iniciativas que  afondaron na promoción da escena galega foi a creación de premios e festivais. No eido teatral destacan os premios María Casares, outorgados pola Asociación de Actores e Actrices de Galicia. Dentro das mostras de teatro destacamos a que ten lugar en Ribadavia todos os anos, e que neste ano 2011 celebrou a súa vixésima sétima edición. Todos os meses de xullo xúntanse durante varios días as mellores compañías galegas xunto a outras de carácter  internacional, nesta semana da Mostra Internacional de Teatro de Ribadavia, que ten como xermolo a actividade do grupo Abrente nos anos 70, creadores do teatro moderno en Galicia.

Cómpre destacar a importancia que ten, dentro de todas as artes escénicas, a parte académica. A música e danza están integrados nos plans de estudos superiores a través das academias, escolas e conservatorios. Pola súa banda, os estudos en artes dramáticas veñen de cobrar novos folgos no noso país coa inauguración no ano 2005 en Vigo da Escola Superior de Arte Dramática de Galicia. Antes destes fitos, actores, actrices, bailarinas e bailaríns de talento tiñan que emigrar sempre se desexaban obter unha formación de certo nivel.

Poderiamos estendernos moito máis nesta visión do panorama actual das nosas artes escénicas, e laiarnos das dificultades que están a atravesar as nosas industrias culturais neste contexto de crise, tamén falar da grave ameaza que supón para o sector a posta en perigo da obra social das nosas caixas, feito dunha enorme gravidade se temos en conta que as fundacións de Caixanova e Caixa Galicia foron ata fai uns meses un dos principais promotores e investidores na cultura galega, e nomeadamente nas compañías de teatro, danza e nos grupos musicais e solistas.  Pero volvamos ao principio. Desde que o home é home, o canto e a danza acompañan os seus traballos, as súas cerimonias, o seu tempo de lecer. Botemos unha ollada ao pasado para ver de onde vimos, como se foron desenvolvendo as artes escénicas neste país e cales foron os seus fitos máis importantes.

A TRAXECTORIA DAS NOSAS ARTES ESCÉNICAS

Cando Estrabón fai referencia nos seus escritos ás sociedades castrexas que se atopan os romanos ao chegaren á Gallaecia, precísanos que unha das tradicións daqueles pobos eran as músicas e os bailes cerimoniais:

«Toman as súas comidas sentados, en bancos construídos arredor das paredes, situándose segundo a idade e a dignidade; a comida vaise pasando en roda. Mentres beben bailan en círculo ao son da frauta e a corneta e tamén saltando e axeonllándose».

Todos as sociedades primitivas estudadas polos a antropólogos soen ter os seus propios bailes, danzas e músicas, e os nosos antergos non podían ser menos. A chegada dos romanos vai mudar paseniño mais fondamente os costumes daquelas xentes. Os romanos introducen na Península Ibérica o seu gusto polo teatro, construíndo edificios públicos que albergaban as súa funcións. Unha obras tráxicas e cómicas que incluían música e canto, danza e interpretación. En Galicia non temos restos de teatros monumentais como os que existen noutros lugares como Mérida; en Lugo existen varias hipóteses sobre a posible existencia dun teatro de orixe romana na cidade, se ben non se constatou aínda ningunha localización segura do mesmo. En Braga -capital do Conventus Bracarensis da provincia romana de Gallaecia- o achado accidental do teatro, no ano 1999, deu lugar ás pertinentes escavacións e ao proceso de restauración do mesmo.

No medievo, xograres e trobadores percorrían as vilas e castelos interpretando as cantigas que moitas veces eran compostas por eles mesmos. Aquí cómpre facer unha distinción entre a arte de trobar e o oficio de xograr. O primeiro era considera máis nobre e enriquecedor, o segundo era o oficio de entreter ao pobo a través do canto e o baile, é por iso que ata monarcas como Afonso X foron trobadores, e os xograres eran xeralmente viláns. As súas actuacións eran auténticas "performances" que combinaban canto, danza e interpretación musical a través de diferentes instrumentos. Por outra banda, e tamén durante o medievo,  a igrexa cristiá nun momento dado decide que a música na liturxia non é mala, e incorpora primeiro o canto, e despois os instrumento, convertindo os mosteiros en escolas musicais onde os coros cantaban varias veces ao día. A igrexa foi tamén quen conservou ou textos clásicos que crearan gregos e romanos para interpretar nos seus teatros públicos.

No ámbito do teatro temos por unha banda a creación literaria, e por outra a arte da interpretación. As obras dramáticas son creacións literarias pensadas para seren representadas enriba dun escenario. Nas cidades galegas represéntase teatro desde fai varios séculos. O teatro tiña un carácter popular, xa que ás funcións asistían persoas de diferentes estratos sociais, tal e como acontecía en Castela coas “corralas”. Nos séculos escuros, esa etapa das nosas letras que abrangue a idade moderna ata o Rexurdimento, deixounos escasas testemuñas de obras compostas en galego, sendo unha das máis relevantes o Entremés famoso sobre da pesca do Río Miño, de Gabriel Feixó de Arauxo, de 1675. A existencia deste tipo de pezas pequenas fan supoñer que ían intercaladas entre outras obras en castelán.

A Casamenteira (1849) de Bieito Fandiño supón, igual que a pequena obra que acabamos de citar, un fito nun panorama no que a cultura propia durmía o soño dos xustos. Habería que agardar ata finais do século XIX, no contexto do Rexurdimento da nosa cultura, cando por fin agromen creacións dramáticas en galego, sendo A Fonte do Xuramento (1882) de don Francisco de la Iglesia a obra que dá inicio a toda esta xeira creativa de teatro na nosa lingua, un teatro neste caso de novo cuño, un teatro culto dirixido ás clases medias e altas -de feito esta obra foi estreada no Liceo Brigantino da Coruña-. Galo Salinas, coa obra Filla!  foi outro dos dramaturgos máis destacado no panorama galego entre séculos. Ademais de crear obras loitou por que  estas foran interpretadas nos diferentes teatros, que na aquela altura só presentaban funcións de obras escritas en castelán.

Neste curso, sempre que falamos de cultura galega de finais do século XIX, temos dar un salto e achegarnos ao que acontecía na emigración cubana, xa que A Habana nesta altura funcionou, en gran medida, como capital da nosa cultura. En 1885 Lugrís Freire estrea na capital cubana A Costureira da Aldea, unha das moitas obras que os galegos da diáspora puideron gozar. Varias décadas despois, Eduardo Blanco Amor fundaría en Bos Aires a Compañía de Teatro Popular Galego (1957), unha institución que intentaba afastarse do folclorismo imperante na cultura oficial da época. O porque do éxito do teatro e da danza no exterior explícase pola necesidade que ten o emigrante de manter un vencello sentimental coa terra que deixou atrás. A música, a danza e o teatro viñan a paliar en parte ese baleiro na alma do emigrante galego.

No ano 1905 créase en Galicia a Escola Rexional de Declamación, a partir dese ano, as representacións de pezas de diversa fasquía nas cidades e vilas gales é un feito habitual. Porén, o teatro non acadará a importancia social doutras artes escénicas como a música, na que sobrancean as corais como Toxos e Froles (que inclúen teatro nas súas funcións) e Ruada, e as músicas e danzas populares.

A partir da década os anos 20, os membros das Irmandades da Fala e da Xeración Nós entenderon que o teatro era unha ferramenta necesaria no espallamento da nosa cultura e na creación dunha conciencia nacional. Moitos dos escritores galegos máis destacados crearon pezas dramáticas nesta altura. Foi o caso de Ramón Cabanillas (O mariscal), Vicente Risco (O bufón de el-rei), Otero Pedrayo (A Lagarada)... Antesala do éxito que acadaría Alfonso Rodríguez Castelao coa súa obra Os vellos non deben namorarse. Esta obra foi escrita por Castelao nos primeiros anos do exilio. O teatro galego comezaba a desenvolverse, a ser representado e a acadar públicos de xeito moi modesto, mais a guerra supón unha fenda profunda na traxectoria da dramaturxia galega, que non se recuperaría ata os anos 60, a non ser por aquelas iniciativas dos escritores exiliados, como o propio Blanco Amor ou Rafael Dieste, que vai crear unha das obras senlleiras da  historia do noso teatro como foi A fiestra valdeira.

Os escritores do interior de Galicia tardarían anos en volver a escribir pezas teatrais. Entre eles temos que destacar a Cunqueiro coa súa marabillosa interpretación de Hamlet (O incerto señor don Hamlet), un dos cumios do xénero en Galicia, e A noite vai como un río.

A partir dos anos 60 asistimos a unha certa recuperación do teatro en galego. Manuel Lourenzo, a través do grupo O facho e Teatro Circo, vai ser un dos dinamizadores da nosa escena nesta década. Tratábase, por unha banda, de popularizar o teatro galego, e por outra, de modernizalo estética e formalmente. Estamos, pois, ante o nacemento do teatro independente galego.

Nesta altura están a crear pezas teatrais escritores da talla de Daniel Cortezón, Bernardino Graña ou Xohana Torres. A mostra de teatro de Ribadavia ten o seu xermolo no Grupo Abrente, que organiza as primeiras edicións antes de que nos anos oitenta se convertesen nunha mostra internacional. Del  forman parte tamén Roberto Vidal Bolaño e Ramón Ruibal, dúas das figuras senlleiras do teatro galego, que xunto a nomes como Quico Cadaval , Cándido Pazó ou Lino Braxe conforman o elenco de dramaturgos contemporáneos galegos de máis talento. Outro fito importante dentro da escena galega foi a apertura da sala Luís Seoane na Coruña, que funcionaría durante toda a década programando teatro independente. Despois chegaría o Centro Dramático Galego, o IGAEM, a proliferación de actuacións, festivais e premios polo que podemos afirmar que estas dúas últimas décadas Galicia desenvolveu, non sen atrancos, unha escena teatral propia.

Neste percorrido polas nosas artes escénica debemos volve á danza e á musica. A fixación das formas folclóricas e a estandarización de baile e traxe ten lugar nunha etapa relativamente moderna se temos en conta que son tradicións de moitos séculos. O romanticismo, e en Galicia o Rexurdimento, van favorecer esta promoción das diferentes culturais nacionais a través das súas diversas expresións, nas que a danza e a música cobran un valor engadido.

Un fenómeno propio do romanticismo é a incorporación á música culta da de raiz popular. Fíxoo Chopin en Polonia, e tamén o fixeron os mellores compositores galegos como Pascual Veiga, Andrés Gaos ou Marcial del Adalid.

No tocante a danza, o popular tamén vai influír notoriamente nas compañías profesionais e nas escolas e academias. As agrupacións de baile e música tradicional floreceron por toda Galicia e polos centros galegos da diáspora durante o século XX, pasando en moitas ocasións da festa e da romaría ao escenario, mantendo a raigame dos espectáculos. Unha das formacións senlleiras na danza galega foi o Ballet Gallego Rey de Viana, fundado en 1949. Partindo das raíces populares, esta compañía, primeiro privada, despois asumida pola Deputación da Coruña, e con posterioridade pola Xunta de Galicia, creou unha serie de espectáculos -para algúns críticos certamente controvertidos- que percorreron multitude de escenarios de ámbito internacional, representando a cultura galega no exterior a través das súas coreografías, acadando moito éxito sobre todo nunha etapa onde outras expresións culturais estaban vedadas. Bos Aires, Montevideo, New York, Lorient, París, Londres, Grecia... nos mellores teatros destas capitais (como o Colón de Bos Aires ou o Royal Albert Hall de Londres) soou e foi bailada a muiñeira grazas a creatividade dun José Manuel Rey de Viana que non se limitou a representar coa súa compañía os bailes tradicionais sen máis, se non que creou coreografías novas inspirándose no acervo cultural galego. Un dos aspectos máis importantes deste ballet, igual que sucede con moitas das agrupacións coas que contamos en Galicia, e o seu labor formativo. O seu traballo coa xente nova asegura que esa cultura musical galega pase de xeración e xeración e non se perda polo camiño, feito fundamental para a protección do noso patrimonio inmaterial.