02. A TERRA CHA E O CASTRO DE VILADONGA

A Terra Cha é a comarca máis extensa de Galicia. Situada no interior da provincia de Lugo, abrangue os concellos de Abadín, Begonte, Castro de Rei, Cospeito, Guitiriz, Muras, A Pastoriza, Vilalba e Xermade.

O topónimo desta comarca xa nos fala da súa principal característica física, pois a terra cha é, en esencia, unha grande chaira rebordada de sistemas montañosos (Serra da Loba, Cova da Serpe, Serra do Xistral, Serra da Carba, Cordal de Meira...), na que apenas emerxen algúns outeiros destacando no horizonte. Unha chaira vizosa, atravesada por decenas de ríos coas súas beiras cubertas de bidueiros e ameneiros, entre eles o Miño, o máis extenso e caudaloso de Galicia, que nace en Fonmiñá. A lagoa de Cospeito completa esta paisaxe fluvial, lacustre e labrega, na que os frondosos cómaros marcan as fronteiras entres as pradarías, que alternan con algunhas das carballeiras máis fermosas que aínda sobreviven neste país.

Se o animal emblemático de España é o touro, debido á afección ás touradas e tamén á unha icona publicitaria creada por unha coñecida bodega andaluza, en Galicia mudamos o sexo do bóvido e sentímonos moito máis representados pola vaca, produtora de leite, de carne e de coiro, sustento de milleiros de familias da comarca desde fai moitos séculos. A Terra Chá é tamén a terra das vacas. Aí temos unha industria cárnica e leiteira de primeiro nivel, envolta nun longo período de transformación do sistema de produción tradicional cara a economía capitalista, un proceso cheo de atrancos que aínda perduran. A estraña sensación de non poder producir o que se quere. O misterio de atoparen, nas superficies comerciais do país, a competencia do produto das vacas de alén dos Pirineos.

Nesta comarca temos moi bos exemplos do patrimonio cultural e natural que imos descubrindo polos diferentes territorios da xeografía galega. Na Terra Cha viviron algúns dos primeiros homes que habitaron Galicia, e que deixaron a súa pegada en xacementos máis antigos que a cultura megalítica e castrexa, como o de Pena Xiboi (Guitiriz), do paleolítico, onde apareceron restos de ocupación humana de hai máis de oito mil anos.


Rastrexado a toponimia dun determinado territorio podemos saber moito do seu pasado. Na Terra Cha conviven nomes de aldeas, parroquias, vilas e concellos de moi diversa orixe, mais cómpre deterse no nome de Bretoña, poboación fundada no século VI por un grupo de monxes procedentes das illas británicas encabezados polo bispo Maeloc. Un exemplo máis das conexións atlánticas dunha Galicia incluída, a través do tempo, e dalgún ou doutro xeito, no universo das culturas celtas.

Temos tamén excelentes exemplos de arquitectura relixiosa nas parroquias dos diferentes concellos,  que abranguen diferentes estilos artísticos desde o romántico ata o barroco. Son pequenas igrexas de planta simple, coroadas en moitos casos por unha espadaña na portada principal. Aquí a pedra granítica convive coas lousas de xisto, pedra abundante nas serras que arrodean a comarca. Podemos citar algunhas das moitas existentes como Santa María de Abadín, San Alberte en Guitiriz, San Pedro de Seixas en Cospeito ou San Cosme de Nete. Na altura do verán desde al vilas principais ata as parroquias máis cativas celebran as súas festas á honra do seu patrón.

A arquitectura chairega é testemuña do paso do tempo e das diferentes estruturas de poder que dominaron a zona. Os Andrade dominaron a comarca na baixa Idade Media, unha época convulsa que culminou coas guerras irmandiñas. Na capital da comarca, en Vilalba, aínda loce a Torre dos Andrade (rehabilitada como parador turístico), derrubada no transcurso das revoltas e reconstruída na altura dos Reis Católicos. Outros exemplos de arquitectura civil son o pazo de Sistallo en Cospeito , símbolo a preponderancia social da fidalguía intermediaria na comarca, ou a escola indiana de Roupar (Xermade), que nos fala da importancia da emigración as Américas tamén na Terra Cha.

A comarca da Terra Cha daría para encher moitas horas de clase, mais hoxe imos deternos nunha obra senlleira do patrimonio galego, o castro e o museo de Viladonga, un lugar ideal para coñecermos mellor o que supuxo a cultura castrexa. Dentro dos límites do concello de Castro de Rei –chamado así seguramente pola presencia do hábitat castrexo-, sitúase nun outeiro que domina a paisaxe chairega, o que nos fala da importancia da función defensiva do mesmo. A súa cronoloxía abrangue un período en torno os setecentos anos, pois ten unha orixe prerromana (século I a. C.) e unha continuidade no tempo ata a época tardorromana (século V). O feito de comprender unha cronoloxía tan ampla convérteo nun lugar privilexiado para entender o proceso de romanización do territorio galego, pois cómpre lembrar que coa chegada dos romanos, e aínda que se construíron cidades como Lucus –apenas a 23 Km de Viladonga- os castros non foron abandonados polos seus moradores, que tiveron que convivir con eses romanos chegados desde tan lonxe cunha lingua, uns costumes e unha cultura material moi diferenciada á súa.

A vista de paxaro destaca a croa, ou acrópole central do castro rodeada de fortes murallas e foxos, dentro da cal se sitúan diferentes unidades de vivendas, de planta redonda ou cadrangular, organizadas por barrios. Fora dos muros hai uns espazos chamados  antecastros, onde probablemente se situaban edificios auxiliares para a comunidade, como cortes ou celeiros. A vida nun castro era sinxela. As casas son humildes, xeralmente dunha soa habitación, cun fogar no medio e cun banco corrido pegado ás paredes. A economía baseábase na agricultura de cereais, na gandería, e na caza  e recolección de froitos como complemento. A sociedade é xerárquica, aínda que non se atopan grandes diferencias sociais máis aló de pequenos obxectos e xoias froito do intercambio comercial con outros pobos, atlánticos e orientais, que funcionan tamén como símbolos de estatus. Precisamente Viladonga é un dos castros galegos nos que apareceron asociados moitos obxectos de orixe romana, principalmente armas, xoias, cerámica e vidro.

Viladonga é dun dos castros mellor conservados da nosa xeografía, que ademais nos ofrece a posibilidade de introducirnos no universo castrexo da man do museo monográfico que acompaña ao xacemento. Un museo que nace da vontade de que o visitante coñeza máis polo miúdo a cultura asociada a un conxunto arqueolóxico de gran valor. Tamén pola teima de tantos arqueólogos que loitaron por teren en Galicia unha instalación de estas características, como Manuel Chamoso Lamas ou en tempos máis recentes Felipe Arias. Un museo de titularidade estatal e xestión autonómica, que realiza todas as funcións que a sociedade demanda a estas institucións, e que se resumen basicamente en tres: conservar a colección e o castro, investigar sobre a cultura castrexa e a romanización, e expoñer e difundir o patrimonio asociado ao centro. O museo conta con catro salas de exposicións nas que se realiza a interpretación do castro e se expoñen os restos arqueolóxicos mobles atopados no xacemento. Ademais en Viladonga organízanse as diferentes intervencións arqueolóxicas no Castro, hai un laboratorio arqueolóxico, unha biblioteca especializada, un saloón de actos e se publica unha revista periódica de contidos científicos sobre arqueoloxía, chamada Croa, froito do esforzo da súa asociación de amigos.

Non podemos cerrar este pequeno texto sen deixar de reproducir os fermosos versos que o poeta Manuel María lle dedicou á súa querida Terra Chá. Neles albiscamos o grande amor do poeta pola súa terra.

Mnauel María, Terra Cha

A Terra Cha somentes é:
un povo aquí, outro acolá,
mil arbres, monte raso,
un ceo chumbo e tráxico
no que andan as aves a voar.
O resto é soedá.