COMPOSTELA A TRAVÉS DO TEMPO

Afrontamos nesta clase o estudo das as etapas máis brillantes da historia de Santiago de Compostela, unha das cidades con máis importancia histórica, artística e cultural dentro do occidente cristián.

Ao longo do medievo Compostela vai ir medrando como cidade de peregrinación, contando cunha importante actividade comercial. Os séculos centrais do medievo son a época dourada da romaxe, cando milleiros de viaxeiros de toda Europa percorran o norte da Península Ibérica na procura da tumba do apóstolo Santiago. Co tempo, Compostela consolídase como a cidade máis grande de Galicia, que controla grandes cantidades de terras e riquezas a través do seu cabido e do arcebispado.

A primeira etapa gloriosa de Compostela relacionámola coa construción da Catedral e con as dúas figuras históricas que nos axudan a comprender a etapa de auxe que viviu a capital galega nos séculos do pleno medievo. O primeiro deses personaxes é o Arcebispo Xelmírez, gran promotor da catedral de Santiago e personaxe dunha extraordinaria influencia na vida política, económica e social da época. Fillo dun nobre, nacido nas Torres do Oeste en Catoira, acadou na súa vida un papel centra na política da época, ademais de engrandecer a cidade de Compostela grazas ao pulo que lle dá a construción da catedral e á romaxe, conseguindo que o papa Calixto II declarase anos santos aqueles nos que o 25 de xullo caese en domingo, e recoñecese indulxencias plenarias aos viaxeiros que chegaban a Santiago. Xelmírez acadou unha gran relevancia para a cidade, porén, o seu poder vai ser cuestionado, tendo que afrontar revoltas urbanas contra o poder que o Arcebispado vai detentar.  A outra gran figura é o Mestre Mateo, escultor do Pórtico da Gloria, obra excepcional dentro do románico europeo e símbolo universal de Compostela e de Galicia. Tamén destacamos a Aymeric Picaud, un peregrino francés que peregrinou á tumba do apóstolo no século XII e cuxo relato dos feitos se recolle no Libro do Peregrino compilado no Códice Calixtino. Estes escritos conforman un texto que é un documento imprescindible para coñecer Santiago naquela altura.

Nos séculos seguintes, Compostela  -e Galicia e xeral-, vi pasar tempos de  dificultades e decadencia. Habería que esperar ata o século XVI para chegarmos a outra das etapas sobranceiras da súa historia, desta volta ligada á Universidade e á figura de Alonso III de Fonseca. Aínda que a implantación do ideario humanista foi en Galicia un feito serodio e feble, a imprenta, a universidade e a nova arquitectura marcan este período de certo esplendor. O colexio de Santiago Alfeo, coñecido hoxe en día como o Pazo de Fonseca, foi o xermolo da actual universidade compostelá, naquela altura e ata o século XVIII ligada ao arcebispado compostelán. Incluímos tamén nesta etapa outras grandes xoias arquitectónicas da cidade, comezando pola propia catedral, que vai sufrir unha serie de modificacións que a engrandecen, sendo a máis destacada a construción do novo claustro. Ademais, érguese o Hospital Real (actual Hostal dos Reis Católicos), a igrexa de San Martiño Pinario e o Convento de San Paio de Antealtares.

Santiago vaise transformar na cidade da cultura na idade moderna, onde se van formar tanto os homes da igrexa como os fillos do fidalgos interesados nas letras. Porén, o Concilio de Trento e a dependencia da Igrexa van provocar que a ciencia e a razón fiquen subordinadas ao dogma católico. A partir da segunda metade do XVII Compostela vivirá outra etapa dourada, que se reflicte na pegada da arquitectura barroca na cidade e na configuración definitiva da catedral e do Obradoiro. A urbe segue medrando en tamaño e importancia, acubillando a unha cada vez máis complexa estrutura social. Se o barroco galego en xeral foi abondoso e brillante, vaino ser máis aínda o compostelán, que nos deixa un grande número de exemplos do seu grande valor. O Antigo Réxime vaise extinguindo paseniño neste solpor barroco, que comeza en Compostela no XVII e que vaise desenvolver durante todo o século XVIII. Compostela, xunto aos clérigos, comerciantes e peregrinos, tamén  acollerá a algúns fillos das familias fidalgas, que acoden á cidade a prepararse e iniciar a carreira eclesiástica, para aprender leis, para formarse e exercer diferentes profesións ou simplemente para escapar do campo e levar unha cómoda vida urbana. A cidade será un grande teatro humano, cheo de contrastes sociais, de fonda relixiosidade, de supersticións, mais tamén será a Compostela universitaria, onde a ilustración abrirase camiño de vagar.

Durante os séculos XVII e XVIII, ao carón dos grandes edificios relixiosos, xorden obras civil de moito interese,como o Pazo de Bendaña (hoxe en día sé do Museo Granell), pero será outra vez o arcebispado e o cabido os que promovan este lavado de faciana da capital galega. A catedral reformúlase desde mediados do XVII, cunha nova e fascinante fachada obra do arquitecto Casas e Novoa. Ademais, Domingo de Andrade, outro dos grandes arquitectos do noso barroco, erguerá a elegante torre do reloxo, que dende aquela marca o devir da vida cotiá ás sucesivas xeracións que habitaron o casco vello da cidade. A Casa da Parra, a Casa do Deán, San Domingos de Bonaval (coa súa espectacular escaleira), o Convento de San Francisco... son algúns dos lugares emblemáticos do barroco compostelán.

Desde finais do XVIII Compostela vai mudando, en certa medida, a súa faciana de cidade eclesiástica e de peregrinación, para se converter nunha urbe cun notable trazo ilustrado, feito favorecido polo desenvolvemento urbano e a emancipación dos poderes eclesiásticos da súa Universidade. Nesta altura, a cidade adquire o aspecto pétreo que a caracteríza, pavimentándose todas as rúas e derrubándose as vellas casas feitas con materiais máis humildes; aínda así, o casco vello vai manter o seu encantador urbanismo medieval.


A pesar de ser o lugar de residencia durante anos de Rosalía de Castro, o lugar desde onde actúa o rexionalsita Alfredo Brañas, e tamén a cidade onde se encontren como estudantes algúns dos participantes do Banquete de Conxo, como Pondal, Compostela non vai acadar un papel moi relevante na transformación cultural do Rexurdimento, nin no nacemento do movemento político galeguista, xa no XIX. Será a partir dos anos 20 do século XX, cando na cidade compostelá abrollen diferentes iniciativas de corte democrático e galeguista a través dos cales a cidade sacódese esa imaxe tópica de cidade conservadora e clerical. En Compostela traballa o Seminario de Estudos Galegos, e cocíñase o Estatuto de Autonomía do 36.  Nos seus concorridos faladoiros, como o do café Derby,  participan unha morea de intelectuais, algún deles ben novos como o propio Luís Seoane.

A última gran transformación de Compostela ten lugar nas últimas décadas. Coa chegada da democracia, e o seu nomeamento no Estatuto de Autonomía como capital de Galicia, Compostela vivirá unha nova etapa de esplendor. Santiago quedará configurada como unha cidade administrativa, universitaria e de servizos,  renovando as súas infraestruturas, creando novas institucións culturais e desenvolvendo un ambicioso proxecto de recuperación e renovación do casco histórico durante o mandato na alcaldía de Xerardo Estévez, con proxectos que respectaron a traza histórica dunha cidade que soubo respectar a pegada que deixou o paso do tempo. Así ,no ano 1985, lle chegaría a Compostela o recoñecemento por parte da UNESCO como cidade Patrimonio da Humanidade.

Este feito, xunto coa promoción turística acadada co postmoderno e artificial auxe do fenómeno xacobeo, converten a Compostela da actualidade nun dos grandes atractivos turísticos do noso país.  Cómpre subliñar, por outra banda, toda unha política de excesos cometidos nos últimos tempos en torno á cidade, como a edificación dunha carísima e esaxerada Cidade da Cultura, ou o esquecemento da separación constitucional entre a Igrexa e o Estado nas visitas dos papas romanos.

Sexa como for, Compostela, a grande icona, a cidade vella e tradicional, a capital do poder político, a urbe moderna e vizosa, a dos estudantes, a dos cregos, a dos funcionarios, a das centos de manifestacións... Amosa todas estas facianas, ben diferentes, aos milleiros de visitantes que non se resisten a coñecela.